نشست علمی با موضوع فقه اخلاقی گامی کاربردی در راستای تأمین اهداف نبوی

به مناسبت هفته وحدت اسلامی عنوان شد:

فقه اخلاقی؛ گامی کاربردی در راستای تأمین اهداف نبوی

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده اسلام تمدنی، نشست تخصصی «فقه اخلاقی؛ گامی کاربردی در راستای تأمین اهداف نبوی» روز ۲۹ مهرماه ۱۴۰۰ ساعت ۱۰ بامداد به همت گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدّنی با ارائه حجت الاسلام دکتر علی شفیعی استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی آغاز شد. در ادامه برخی از مهمترین نکات مطرح شده در این نشست از منظرتان خواهد گذشت.

تأثیر نگاه اخلاقی به فقه به عنوان عامل وحدت

یکی از مهمترین اهدافی که پیامبر اکرم(ص) دنبال می کردند ایجاد یک جامعه اخلاقی بوده است که هم اخلاق فردی و هم اخلاق اجتماعی در آن متبلور باشد. نقش علم فقه را نمی توان در تأمین گزاره های اخلاقی نادیده انگاشت. اگر تلاش شود رویکرد اخلاقی در علم فقه ، تقویت گردد، برخی از مسائلی که در طول تاریخ ، موجب فاصله و یا منازعاتی احیاناً میان مسلمانان شده است، کم رنگ تر خواهد شد و جامعه مسلمین در سایه دستگاه فقاهت بیش از پیش به یکدیگر نزدیک خواهند شد. در برخی نحله های فکری اهل سنت، فقها متسفانه اجازه دادند به خودشان، تا برادران شیعه را تکفیر کرده و از این طریق جان مسلمانانی مورد تعرض و هتک حرمت قرار گیرد. اینها و شبیه به این تفکرات، در استنباط هایی رخ می دهد که اخلاقی نیست و در تعارض آشکار با اخلاق است. جستار بیشتر در حوزه فقه اخلاقی می تواند به اخلاقی تر شدن آرای فقهی کمک کند. و نشان دهد ما در دنیای جدید باید اخلاق را به عنوان معیار مهم در مشروعیت آرای فقهی مورد نظر قرار دهیم.

هدف تشریع احکام اسلامی، تکامل اخلاق فردی و اجتماعی است

ابتدا پیش فرضمان از بحث را باید ارائه دهیم. یک  از مناسک دینی که در قالب حکم فقهیبیان شده و شارع مقدس حساسیت ویژه ای هم نسبت به آن دارد، نماز است؛ و امری مثل نماز جایگاه ویژه ای در میان بقیه احکام شرعی و فردی هم دارد. قرآن از جمله فلسفه های وجودی تشریع نماز را کمک به اخلاقی شدن انسان قرار داده است. (سوره عنکبوت آیه ۴۵)

در تشریع روزه نیز فرموده است :«کتب علیکم الصیام … لعلکم تتقون». تقوا یک فضیلت اخلاقی است و تشریع روزه در راستای مکارم اخلاقی است و در نسبت اخلاق با بعثت نبی مکرم اسلام(ص) و تشریع احکام الهی، موارد بسیاری را می توان مثال زد. این موارد نشان می دهد که مهمترین هدف انزال کتاب مقدس و ارسال نبی مکرم اسلام(ص)، توجه به اخلاق و اخلاقی سازی جامعه است.

این در تناقض با دیگر اهداف پیامبر نیست. یعنی اگر نگاه به انسان در جامعه عصر پیامبر(ص) یک نگاه غیراخلاقی بوده و انسان ابزاری بوده است در دست افرادی که جایگاه اجتماعی و وضعیت اقتصادی بهتری داشته اند و دیگر انسانها را به استثمار خویش و ابزاری برای انباشت سرمایه خودشان می کردند. اینها به حوزه باور بر می گردد؛ زیرا غیراخلاقی است. لذا اسلام می خواهد این باورها را اصلاح کند و گزاره «و کرمنا بنی ادم» را به این جهت مطرح می کند.

احکام امضایی هم مبنایی اخلاقی داشته است

شارع در احکام امضایی هم آنهایی را که همگام با اخلاق و عقلانیت عصری بوده است پذیرفته است و در برهه خاص، احکام اخلاقی آنها را سعی کرده است، اصلاح کند.

مراد از فقه اخلاقی، همگامی بیشتر علم اخلاق با علم فقه است

وقتی می گوییم فقه اخلاقی شود، نمی خواهیم بگوییم فقه از بنیاد بی اخلاق است. بلکه می خواهیم حضور بیشتری داشته باشد. اگر تا کنون به طور مثال دستگاه فقه موجود ۸۰ درصد اخلاقی بوده است، باید تلاش کنیم تا آن هدف نبی مکرم اسلام(ص) در اخلاقی کردن احکام اسلامی بیشتر جلوه پیدا کند. و کاملتر شود.

برخی صاحب نظران برای اخلاقی نمودن فقه اسلامی نکات مهمی را در قالب چند پرسش برشمردند:

نخست آنکه آیا علم اخلاق بر علم فقه تقدم دارد و یا اینکه این علم فقه است که بر علم اخلاق مقدم باید بشود؟ اگر ما علم اخلاق را ملاک قرار دهیم، به این سوی خواهیم رفت که هر حکم فقهی که در تعارض مسلم با اخلاق باشد، باید آن خروجی فقهی مورد تجدید نظر  واقع شود.

پرسش دوم این است که آیا توجیه گزاره های فقهی مبتنی بر سازگاری آنها با گزاره های اخلاقی است یا اینکه این گزاره های اخلاقی باید مبتنی بر گزاره های فقهی توجیه گردند؟

و آخرین پرسش این است که در تعارض باورهای اخلاقی و باورهای فقهی چگونه رفتار خواهیم کرد؟

پاسخ به پرسش اول در پاسخ به پرسش های دوم و سوم خیلی کمک خواهد کرد.

تأثیر نگاه اخلاقی در مواجهه با احکام جزایی و کیفری

اکنون با پرونده های قضایی بسیاری مواجهیم که در حال حاضر، دارد بیشتر هم می شود. این نکته مورد پرسش افرادی است که اخلاقیات اجتماعی برایشان مهم است. رأی مشهور فقهی در میان شیعه و اهل سنت این است که پدر اگر فرزند خویش را به قتل برساند قصاص نمی شود . این رأی مشهور اکنون مورد پرسش قرار گرفته است. چرا که با عقلانیت و اخلاق عصری ما در تعارض است. بسیاری از گزاره های فقهی در عصر پیامبر (ص) و ائمه (ع) تأمین کننده اخلاق عصری و عقلانیت عصری بوده است. و آن زمان مورد پرسش نبود و کاملا تأمین کننده و در راستای اخلاق عصری آن دوره بوده است.

در حوزه روابط زن و مرد نیز، جواز به زدن زن توسط همسر اکنون مورد پرسش اخلاق عصری و عقلانیت عصری قرار گرفته است. یا کودک همسری که بسیار در مورد آن گفته می شود که تأمین کننده اخلاق و عقلانیت عصری نیست.

اینها بحثهای مهمی است که در ذیل فقه اخلاقی باید به آنها توجه کنیم که آیا می توانیم در این حوزه ها ورود پیدا کنیم یا خیر؟

سخن این نیست که در جهان جدید چه اموری اهمیت دارد تا علم فقه را تابع آن قرار دهیم. بلکه ما ساحتهای گوناگون در جهان جدید داریم که کاملاً اخلاقی اند و تعارض با آموزه های کلان دینی ما ندارند. ما باید تلاش کنیم در فقه مان آنها را اصلاح کنیم. و در برخی از احکام فقهی با توجه به این موارد تجدیدنظر نماییم.

این نشست که با حضور اندیشوران حوزوی و دانشگاهی برگزار شد، ساعت ۱۱ و ۳۰ دقیقه پایان یافت.  مجتبی فانی رئیس اداره امور پژوهشی پژوهشکده اسلام تمدّنی، مدیریت علمی این نشست را بر عهده داشتند.