یکی از دلایل گسترش تشیع در ایران و کشورهای مختلف اسلامی، استفاده از موقوفات در راستای زیارت امام حسین(ع) و ائمه معصومین(ع) است. همه ما آشنایی حداقلی با مفهوم وقف در ذهن خود داریم. دیدن امالک موقوفه حضرت رضا ع در سراســر کشــور و کتابخانه ها و مدارسی که خیران برای اعتلای فرهنگ این سرزمین وقف کرده اند، نمونه هایی از این سنت دینی محسوب می شــوند. اما این سنت چه ریشه و مرجعی در دین اسلام دارد؟ نخستین کسانی که سنت وقف را در جامعه اسلامی احیا کردند چه کســانی بودند؟ وقف چه تأثیری در گسترش معارف اهل بیت ع دارد؟
به گزارش روابط عمومی پژوهشکده اسلام تمدنی، روزنامه قدس گفت و گویی با دکتر محمد باغستانی مدیر گروه و عضو هیئت علمی گروه هنر و تمدن اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی انجام داده است که در ادامه می خوانید. به عنوان سؤال نخست بفرمایید سنت وقف در اسلام با چه کسی آغاز شده و چه نمونه هایی دارد؟ وقف و زیارت در اسلام موضوعاتی هستند که به این شکل، از زمان خود پیغمبر اکرم ص آغاز شده اند. پیامبر ص و اصحابشــان وقف هایی برای گسترش اسلام انجام می دادند و دیگران را هم به این امر ترغیب می کردند. در مسئله زیارت هم پیامبر ص خودشان به زیارت شــهدای جنگ احــد می رفتند و به زیارت شهدا توجه داشتند. اما با گذشت زمان، مفهوم وقف گسترده تر شــد و در پی آن مصادیق مختلفی برای آن به وجود آمد، به خصوص اینکه وقف در آموزه های اسلامی پیوندی ناگسستنی با معاد دارد و مسلمانان برای آخرت خود موقوفات مادام العمری داشتند.
سنت وقف براســاس آموخته های اهل بیت و ائمه معصــوم ع چه نمونه ها و مصادیقی در مکتب تشیع دارد؟
حضرت علی ع در زمان حیاتشان با توجه به املاکی که خریده بودند و یا از زمان پیامبر به ایشــان رسیده بود، سنت وقف را حفظ می کردند. جالب است که ایشان بر زمینه ای وقفی خود حتماً ارزش افزوده ای ایجــاد می کردند؛ یعنی زمین خالی را تبدیل به نخلستان و باغ می کردند و بعد هنگامی که زمین به رشد و درآمدزایی ثابتی میرسید، آن را وقف می کردند. همین موقوفات حضرت علی ع بود که بعدها وقتی امام حســن ع بنا بر مصلحت اسلام با معاویه صلح کردند و در تنگنای سیاسی و اقتصادی قرار گرفتند، منبعی برای مدیریت جامعه مسلمان و ولایت مدار قرار گرفت و امام ع توانســت در شــرایط سخت سیاســی، وحدت شیعیان خود را حفظ کند؛ چرا که مدیریت اجتماعی در آن دوران بدون پشتوانه اقتصادی به هیچ عنوان ممکن نبود. این موقوفه ها که ائمه ع تا چند نسل بعد هم از آن استفاده می کردند، آنقدر جاافتاده بود که هیچ کس جرئت دست درازی به آنها را نداشت و کاملا بر اساس نیات واقف هزینه می شد. ائمه ع این موقوفات را پس از شهادت امام حسین ع در راه زیارت ایشان هزینه می کردند. آنها برای راحتی شیعیانی که از ایران، عراق و کشورهای دیگر به زیارت امام حسین ع می رفتند، از موقوفات اجدادی خود در مسیر زیارت اباعبدالله هزینه و دیگران را نیز به این کار تشویق می کردند. می توان گفت یکی از دلایل گسترش تشیع در ایران و کشورهای مختلف اسلامی، استفاده از همین موقوفات در راستای زیارت امام حسین ع و ائمه معصومین ع است.
محل هزینه این موقوفات دقیقاً چه چیزهایی بود؛ خوراک، مسکن، چه؟
این موقوفات به شیوه های مختلف زیارت شیعیان و ارتباط آنها با ائمه ع را میســر کرده بود. در زمانی که ائمه ع تحت نظارت شدید امنیتی حکومت قرار داشــتند و امنیت شیعیان با چالش روبه رو شده بود، این املاک و موقوفات به خاطر موقوفه بودنشان مسکن مناسب و امنی برای ارتباط ائمه با شیعیان شده بودند و از طرف دیگر سکونت موقت شیعیان در آن، امکان ثبت و ضبط دستورات ائمه ع توسط شیعیان را مهیا کــرده بود. همچنین در آن ایــام که راهها با خطرات امنیتی زیادی مانند راهزنی مواجه بود، این موقوفه ها به عنوان سرپناه امنی در میان راه ها که شهرها را به هم متصل می کرد، شناخته می شد.
این موقوفات پس از شــهادت ائمه ع و در دوران غیبت به همین صورت رایج بود یا شکل دیگری پیدا کرده بود؟
بعدها هم حکومت های شــیعی مانند آل بویه املاک زیادی به همین شــکل در راه زیارت امام حسین ع وقف کردند. موقوفات این حکومت شــیعی در نجف از شــهرت تاریخی بســیاری برخوردار اســت تاجایــی که به معنای امروزی موقوفات آل بویه بود که زمینه شــهر شــدن نجف اشرف را فراهم کرد. حتی شیخ طوسی، بزرگترین مرجع شیعیان در قرن چهارم نیز پس از آنکه در بغداد توسط حکومت زیر فشار قرار گرفت، به راحتی به نجف اشرف مهاجرت کرد و در آنجا مشغول تأسیس حوزه علمیه نجف شد. موقوفــات در یک کلام با فراهم کردن امنیت راه ها و امکانات اولیه سفر، مشوق زیارت ائمه ع بود و بدون آنها زیارت به یک ســنت شــیعی ادامه دار تبدیل نمی شد؛ به عبارت دیگر سنت وقف پشتیبان زیارت ائمه و نشر معارف اهل بیت ع است.
ســنت وقف در نگاه خود اباعبدالله ع چه ظهور و بروزی دارد؟
امام حســین ع با خرید زمین کربلا، خودشــان بنیانگذار ســنت وقف در کربلا می شوند. ایشــان زمین کربلا را می خرند تا خونشان بر زمین خودشان ریخته شود. در زیارت ناحیه هم خطاب به امام حسین ع گفته می شود «السلام علی ساکن کربلا» یعنی سلام بر کسی که خانه اش کربلاست. پس از آن در برهه های مختلف این سنت دچار فراز و نشیب های زیادی شده است. به عنوان مثال در دوره عباســی، متوکل زمین کربــلا را به زمین کشــاورزی تبدیل کرد و شــخم زد! در تاریخ آمده است وقتی حیوانات نزدیک قبور مطهر شهدا می شدند قدم از قدم برنمی داشتند و می ایســتادند. اما به واســطه علاقه و محبت شــیعیان به امام حسین ع و تأکیــد ائمــه ع بر زیــارت و زنده نگهداشتن یاد حضرت سیدالشهدا ع در تمام دوره ها، حکومتها به ناچار به این مکان، به عنوان یک مکان مقدس و مذهبی کاری نداشتند و نمی توانستند آن را از بین ببرند.
بدون دیدگاه