اندیشمندان در بررسی تمدن و فرهنگ اسلام، تعالیم دین اسلام را از ریشه های آن معرفی کرده اند چراکه تاثیر تعالیم اسلامی در جهان اسلام یک حقیقت است که نمی توان نادیده گرفت. برای آشنایی با تمدن اسلام، مطالعه آثار تمدنی ضرورت دارد. و مساجد به عنوان مهمترین و مقدسترین پایگاه مسلمانان در ساخت تمدن اسلامی اهمیت بسیاری دارد. شناخت پیشینه مساجد و تاریخ معماری آن می تواند زمینه ساز شناخت تمدن اسلامی باشد. تاثیر تمدن های دیگر بر تمدن اسلام و نیز تاثیر تمدن اسلام بر سایر تمدن ها در برخی آثار تمدنی که قبل از اسلام وجود داشتند و در دوره بعد از ظهور اسلام نیز موردعنایت اسلام قرار گرفتند بسیار مهم است. مسجد اموی دمشق یکی از نمونه های عینی این مسئله است. این مسجد بزرگ و عظیم که امروزه یکی از شاهکارهای معماری اسلامی به شمار می رود می تواند در چگونگی شکل گیری تمدن اسلام مفید باشد. همچنین این مسجد شکل و معماری خود را از اولین بنای خود حفظ کرده است. بسیاری از مساجدی که در جهان اسلام ساخته شد الهام گرفته از مهندسی این مسجد عظیم بوده است. مقاله حاضر با هدف تبیین چگونگی سیر تکوینی مولفه های زیبایی شناختی در بناهای دوره اسلامی نوشته شده است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و در قالب مطالعه ای کیفی به انجام رسیده و به دنبال پاسخ چه نقشی « همزمانی » و « به این پرسش است که سیر تکوینی مولفه های زیبایی شناختی در سطح در زمانی در شکل گیری زیبایی شناسی ساختار بناهای دوره اسلامی به ویژه قبه الصخره و مسجد جامع دمشق داشته است؟ نتایج به دست آمده حاکی از آن است که برخی از بناهای اوایل دوره اسلامی در سطح در زمانی نتیجه آمیزش و تلافی فرهنگ های مختلف بودداند و زیبایی شناسی آنها از ویژگی چند فرهنگی برخوردار است. بنابراین، این بناها به مثابه پدیده های فرهنگی، مولفه های زیبایی شناختی شان در طول زمان حاصل تعاملات و آمیختگی بین فرهنگی بوده است که توسط عوامل اجتماعی و سیاسی مانند، انقلاب ها، شورش ها و کشورگشایی ها تحقق پذیرفته است. در این مقاله به تاریخ شکلگیری مسجد اموی به عنوان یکی از آثار تمدنی بزرگ اسلام و نیز پیوند و ارتباط این تمدن عظیم اسلامی با سایر تمدن های موجود موردمطالعه قرارگرفته است.
