- چکیده
فتنه در اصل واژهای قرآنی است. کلمه‌ی فتنه و مشتقات ریشه ی «ف ت ن» در چندین آیه از قرآن دیده می شود. تفاسیر و معانی مختلفی برای این واژه در قرآن برشمرده اند اما معنای اصلی و پایه ای آن امتحان و ابتلاء است. فتنه در قرآن صرفاً معنای منفی ندارد و به جنبه های تعالی فردی و اخلاقی مربوط است. این واژه پس از قرآن در کتب حدیثی و مکتوبات تاریخی نیز دیده می شود، اما کاربردها و معانی دیگری پیدا می کند. فتنه، در یکی از این معانی، مقابل مفاهیم امامت (خلافت) و جماعت است که به عمل خروج و طغیان علیه حاکم و جدا شدن از جماعت مسلمانان اشاره دارد. معنای دیگر فتنه معنای آخرالزمانی آن است که همواره هم‌نشین «ملاحم» است. این دو معنای حدیثی موضوع دسته ای از تک‌نگاری ها شد و بعد ها در تواریخ عمومی استمرار یافت. با توجه به مراحل تاریخ نگاری اسلامی می توان فتنه را در دوره بندی‌های آن دنبال کرد. دوره ی اول استمرار سنت شفاهی گذشته و پدید آمدن زمینه های سنت نگارش است، که حدیث اسلامی به آن تعلق دارد؛ دوره ی دوم زمان پیدایش تک‌نگاری ها است، که با نگاهی گسترده تر تک‌نگاری ها با عناوین فتن، ملاحم و بغی و گزارش‌هایی از وقایع خاص صدر اسلام در آن جای دارد؛ و اما در دوره ی سوم تک نگاری ها در تواریخ جامع استحاله می شود و به این ترتیب مضمون فتنه در تواریخ عمومی جای می گیرد، معنای آن کاملا سیاسی می شود و ویژگی‌های جدیدی به آن اضافه می‌شود که از آن جمله قرار گرفتن فتنه در کنار نام افراد، شهر ها، گروه ها و دسته ها است. پژوهش حاضر بر اساس ترتیب ذکرشده سعی در مطالعه ی تطور معنای فتنه و بررسی آن به منزله یکی از مضامین تاریخ‌نگاری اسلامی دارد.
