- چکیده
ناکامی فاطمیان در گسترش و تثبیت مذهب اسماعیلی در قلمرو تحت فرمان خود در مغرب یکی از مسائل مهم تاریخ اسماعیلیه است. بنابر دیدگاه غالب اسماعیلی‌ـ فاطمی‌پژوهان، مقاومت مالکی مذهبان افریقیه و سپس اهتمام نداشتن جدی فاطمیان در اشاعه مذهب اسماعیلی، دلایل عمده گسترش نیافتن مذهب اسماعیلی در مغرب به شمار می‌رود. اگرچه عامل نخست در ناکامی فاطمیان در گسترش مذهب رسمی خود در گستره جغرافیای وسیع مغرب مؤثر بود، اما توجه به این مهم که عوامل متعدد دیگری در وقوع این پدیده مؤثر بوده‌اند، بازنگری و بازاندیشی درباره این مسالهمهم تاریخ فاطمیان را ضروری می‌سازد. از این رو، پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل عوامل دیگر ناکامی فاطمیان در گسترش مذهب اسماعیلی در مغرب می‌پردازد که عبارتند از: وضع جغرافیایی سرزمین مغرب، سیاست مذهبی و مالی فاطمیان و نیز سیاستهای ضدفاطمی‌ـ‌اسماعیلی عباسیان و امویان اندلس. این پژوهش به روش تبیین علّی و تفسیری سامان یافته است و یافته‌های آن نشان می‌دهد که موانع طبیعی و جغرافیای انسانی، مذهبی و سیاسی مغرب در سده‌های نخستین اسلامی، اشاعه یک مذهب خاص در آن از جمله مذهب اسماعیلی را تقریبا منتفی می‌نمود تا جایی که دو دولت مقتدر اموی و عباسی پیش از فاطمیان نیز نتوانستند تسنن را به صورت مذهب اکثریت مردم این سرزمین درآورند. علاوه بر این، با وجود اینکه حاکمان فاطمی مغرب، گسترش مذهب اسماعیلی را محور سیاست مذهبی خود در مغرب قرار داده بودند، تحمیل هزینه لشکرکشی‌های متعدد فاطمیان به سوی شرق و مصر به مردم در قالب یک سیاست مالی نامطلوب، نارضایتی از فاطمیان را به گونه‌ای فراگیر نمود که مردم رغبتی برای پذیرش باورهای مذهب رسمی حکومت نداشتند. این در حالی بود که با توجه به سیاست خصمانه فاطمیان در قبال عباسیان بغداد و امویان قرطبه، این دو دولت توان سیاسی، نظامی و تبلیغی خود را برای تضعیف اقتدار فاطمیان و ممانعت از گروش مردم مغرب به مذهب اسماعیلی به کار بستند.
