عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد:

نگاه عقلی امام موسی صدر به تفسیر قرآن

به گزارش  روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، شریف لکزایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۲۲ خردادماه در نشست علمی «حکمرانی در قرآن با تکیه بر اندیشه امام موسی صدر»، گفت: امام موسی صدر در خرداد ۱۳۰۷ در شهر قم به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در قم گذراندند، سپس وارد حوزه شدند و به نجف هم رفتند، کارشناسی خود را در اقتصاد و حقوق در دانشگاه تهران گذراندند و تا شهریور ۵۷ که ربوده شدند، رهبری جامعه لبنان را بعد از علامه شرف‌الدین برعهده داشتند.

وی افزود: آثار ایشان از جمله مجموعه ۱۲ جلدی «گام به گام با امام موسی صدر» شامل مصاحبه‌ها، سخنرانی و … ایشان گردآوری و به فارسی ترجمه شده است و جلد دهم این کتاب مباحث تفسیری است. ایشان همه انسان‌ها اعم از انسان ۱۴۰۰ سال قبل و امروز را مخاطب قرآن تلقی کرده و معتقد است که همه به اندازه فهم و معرفت خود می‌توانند از معارف کلام الهی بهره‌مند شوند، طبیعتا با توجه به رشد معارف بشری، فهم‌های جدیدتری هم از قرآن صورت می‌گیرد.

نگاه عقلی به تفسیر قرآن
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: امام موسی صدر معتقد است قرآن، کتاب زندگی و برای هدایت انسان نازل شده است لذا ابعاد تربیتی، اخلاقی و اجتماعی قرآن بسیار زیاد است و از این منظر می‌توانیم جامعه را بهره‌مند کنیم. وی معتقد است قرآن گرچه مباحث علمی و فلسفی و … دارد، ولی کتاب علمی نیست. رویکرد شهید صدر در تفسیر نگاه عقلی به مباحث قرآنی است، همچنین شهید صدر به اعجاز برای کشف معارف قرآن معتقد است.

لکزایی با بیان اینکه مباحث تفسیری امام موسی صدر شامل آیات برگزیده و قصارالسور است، تصریح کرد: از منظر ایشان قرآن هم پوشش‌دهنده زندگی دنیا و هم تأمین‌کننده زندگی اخروی است؛ همچنین ایشان بر بحث اعجاز قرآن تأکید زیادی دارد و آن را ناشی از بلاغت و فصاحت می‌داند و به تحدی آن اشاره کرده است.

وی افزود: امام موسی صدر همچنین اخبار از غیب را به عنوان اعجاز برشمرده و فرموده است که قرآن به موضوعاتی اشاره کرده است که ۷۰۰ سال بعد از نزول قرآن روشن شده است، مانند اینکه بدن فرعون روی آب در حاشیه ساحل مانده بود.

لکزایی افزود: رویکرد آسیب‌شناسانه انسان و جامعه معاصر در تفسیر شهید صدر بسیار برجسته است و بخشی از آن نقد روشنفکران معاصر است؛ هدف ایشان از این تفسیر، اصلاح جامعه و ساختن انسان و جامعه تراز اسلامی بوده است، در تفسیر قرآن بحث‌های مفصلی در مورد حکمرانی ندارند و بعضا از سایر مباحث ایشان استنباط کرده‌ایم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: یکی از مباحث مورد تأکید امام موسی صدر در تفسیر قرآن خود، تربیت جامعه و انسان تراز اسلام است که یکی از نتایج آن ایجاد دولت صالح و برقراری حکمرانی صالحه است.

پنج اصل بنیادین برای تربیت انسان و جامعه صالح
لکزایی اضافه کرد: از نظر وی، برنامه کلی قرآن برای تربیت انسان، پنج اصل بنیادین دارد؛ اول، ایمان به غیب و اتکاء انسان به عالم غیب، دوم، اقامه نماز، سوم، انفاق در راه خدا، چهارم، ایمان به رسالت پیامبر(ص) و پنجم، ایمان به معاد؛ از دید شهید صدر، حقیقت هدایت و رستگاری در این پنج بنیاد نهفته و تفسیر ایشان هم حول همین محورها بحث شده است.

لکزایی بیان کرد: امام موسی صدر، خلقت هستی و جامعه و انسان‌ها را در مسیر اعتدال می‌داند و معتقد است اگر انسانی نفاق داشته باشد و گناه کند، از اعتدال خارج شده و جامعه و حکمرانی هم از اعتدال خارج خواهد شد؛ البته به تعبیر وی، قانون می‌تواند این اعتدال را حفظ کند و حرام و حلال الهی هم برای حفظ این اعتدال است. در آیه ۱۱۹ سوره انعام فرموده است: وَمَا لَکُمْ أَلَّا تَأْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَکُمْ مَا حَرَّمَ عَلَیْکُمْ إِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهِ وَإِنَّ کَثِیرًا لَیُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِینَ.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: امام موسی صدر می‌گوید منطق اسلام با تصوف متفاوت است زیرا در اسلام، روح و جسم باید در راستای رضایت الهی به تعامل برسند و هر چه انسان قصد دارد، انجام دهد باید مراقب باشد تا روح خود را فدای جسم نکند و سراسر زمینی نشود. ایشان معتقد است باید بعد جسمانی و آسمانی انسان متوازن و از افراط و تفریط جلوگیری شود.

وی اضافه کرد: در آیات ۳۱ تا ۳۴ سوره اعراف به بحث حیات و ممات امت‌ها پرداخته و گفته است که حیات و ممات امت‌ها منوط و وابسته به اعتدال بوده است و اگر جوامع معتدل بوده‌اند، دوام و بقا داشتند وگرنه ساقط شده‌اند و حکمرانی عادل می‌تواند موجب بقا و دوام یک جامعه شود. بحث دیگر مورد اشاره ایشان در تبیین حد و مرز اعتدال است.

اعتدال در نگاه امام موسی صدر
لکزایی بیان کرد: از منظر ایشان، اعتدال یعنی اینکه نه ظلم بشود و نه ظلم مورد پذیرش قرار بگیرد. پرهیز از ظلم به نفس، خداوند و دیگران، اصول و ضامن بقای امت است. ایشان به مقاومت و دفاع هم در اینجا پرداخته و تأکید دارد که مقاومت و دفاع از جان، مال، ناموس، جامعه، رفاه و پیشرفت مصداق بارز اعتدال است.

وی اضافه کرد: نکته جالب در مباحث امام موسی صدر در زمینه اعتدال یعنی بهره‌مندی از ضروریات زندگی است و اگر ضروریات زندگی تأمین نشود، اعتدال هم وجود ندارد و این به معنای مرگ حکمرانی است. اگر ضروریات جامعه نادیده گرفته شود، به فقدان اعتدال خواهد انجامید.

لکزایی با تأکید بر اینکه اعتدال باید در روابط اجتماعی رعایت شود، اضافه کرد: این اعتدال می‌تواند مبتنی بر صداقت، رفاقت و اعتماد، احترام متقابل و اطمینان متقابل باشد، بنابراین دروغ، غیبت، تهمت و نفاق، اعتدال را در جامعه از بین می‌برد و جامعه را منجر به فروپاشی خواهد کرد. همین که غیبت کسی انجام شود، می‌تواند یک خانواده را از هم فروپاشد و اگر تسری یابد، ممکن است منجر به فروپاشی جامعه شود.

استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر اینکه همراهی اندیشه و احساس و عاطفه می‌تواند به اعتدال در جامعه کمک کند، اظهار کرد: ایجاد ظرفیت‌هایی برای تأمین ضروریات زندگی انسان‌ها می‌تواند به اعتدال کمک کند.

مسئولیت‌پذیری در نگاه امام موسی صدر
لکزایی با اشاره به اصل مسئولیت‌ در نگاه امام موسی صدر و استخراج این اصل در تفسیر قرآن ایشان، افزود: این مسئله ناظر به آیات اول، هفتم، هشتم، ۱۶، ۱۷ و ۱۸ و ۴۷ سوره انبیاء است؛ شهید صدر معتقد است همه انسان‌ها دارای مسئولیت هستند ولی بزرگان، انبیاء و امامان چون آگاهی بیشتری دارند، مسئولیت و وظایف بیشتری هم در قبال جامعه خود دارند زیرا کسانی که آگاهی بیشتری دارند، نمی‌توانند از زیر مسئولیت شانه خالی کنند.

وی اضافه کرد: اصل دیگر در تفسیر امام موسی صدرف رضایت و خدمت به مردم است؛ ایشان در مباحث تفسیری خود در ذیل داستان حضرت یوسف(ع)، نکاتی را مورد تأمل قرار داده و آورده است که کسب رضایت الهی و مردم، از اصول حکمرانی مطلوب است. به تعبیر ایشان، غالب پادشاهان و حاکمان از سوی قرآن مورد مذمت قرار گرفته‌اند، زیرا به ضروریات نیازهای مردم در جامعه توجه نداشتند لذا ظلم‌هایی رخ داده است. ایشان تصریح دارد ذوالقرنین، تنها پادشاهی است که در قرآن مدح شده و علت آن، این است که موقعیت‌هایی برای مردم ایجاد کرده و آن‌ها را به کار گماشته است.

لکزایی با تأکید بر اینکه حکمران باید موقعیت‌های مناسب برای زندگی مردم ایجاد کند، اضافه کرد: از این منظر، حکمرانی با علم سر و کار دارد و توجه به علم می‌تواند حکمرانی را در مسیر صحیح‌تر جلو ببرد و از طرفی، موقعیت‌های مناسبی را ایجاد و ضروریات زندگی مردم را محقق کند. به باور شهید صدر اگر تمدن، پاسخ به نیازهای انسان تعریف شود، آیات قرآن همگی در پاسخ به نیازهای مادی و معنوی است. تحولی که در اثر تعامل انسان با هستی و در پرتو رجوع به آیات قرآن رخ می‌دهد و بحث انفاق یک اصل مبنایی در این زمینه به شمار می‌رود. انفاق در مال، سلامتی، علم و … یکی از عوامل مهم در پیشرفت هر جامعه است.

وی تأکید کرد: شهید صدر فرموده است که قرآن در تمام اعصار حضور دارد و همه نسل‌ها را هدایت و راهنمایی می‌کند و جمله تمدن‌ها را بنا می‌نهد و هر مشکلی را حل و بر هر بزرگ و کوچکی احاطه دارد، زیرا کلام خداوند است که همان بحث جاودانگی قرآن کریم است؛ قرآن نامحدود و نامتناهی است و در هر دوره و زمانی می‌تواند به انسان کمک کند تا مسیر پیشرفت را سپری کند.

لکزایی اظهار کرد: بنابراین، سه اصل اعتدال، رضایت و خدمت به مردم و مسئولیت، مهم‌ترین اصول در تفسیر امام موسی صدر در بحث جامعه و حکمرانی اصلح است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: در ذیل آیه ۴۶ سوره عنکبوت در مورد نحوه ارتباط حکمرانی با اقلیت‌ها و ادیان دیگر بحث شده که چگونه با مسیحیان، یهودیان و حتی کفار غیرحربی و … تعامل شود. همچنین در مورد اخلاق پیروزی بحث کرده و تأکید دارد که حکمران در پیروزی باید اخلاق را رعایت کند و آن را مستند به سوره فلق کرده است.