نشست تخصصی بازخوانی انتقادی از روش‌ کشف نظریه اخلاق هنجاری از قرآن

معرفی برنامه

به همت گروه حکمت و کلام جدید پژوهشکده اسلام تمدنی؛ 

نشست تخصصی بازخوانی انتقادی از روش‌ کشف نظریه اخلاق هنجاری از قرآن

نشست تخصصی بازخوانی انتقادی از روش‌ کشف نظریه اخلاق هنجاری از قرآن به همت گروه حکمت و کلام جدید پژوهشکده اسلام تمدنی برگزار گردید.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده اسلام تمدنی، نشست تخصصی «نشست تخصصی بازخوانی انتقادی از روش‌ کشف نظریه اخلاق هنجاری از قرآن» از سلسله نشست‌های «نقد مبانی معرفت‌شناختی و روش‌شناختی علوم اسلامی» با ارائه حجت الاسلام علیرضا آل بویه استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و دبیری علمی اویس استادی، کارشناس ارشد فلسفه و حکمت اسلامی  به همت گروه حکمت و کلام جدید پژوهشکده اسلام تمدنی برگزار شد.

در ابتدای این جلسه، اویس استادی گفت: از جمله مسائل مهم در فلسفه ی اخلاق، تعیین ارزش فعل اخلاقی است. در یک تقسیم کلی نظریّات مختلف در مورد تعیین معیار ارزش اخلاقی افعال را می‌توان به دو دسته غایت گرایانه و  وظیفه گرایانه تقسیم کرد. دیدگاه غایت‌گرایی در فلسفه‌ی اخلاق به هدف و غایت رفتار نظر دارد و ارزش اخلاقی کار را براساس نتیجه خارجی آن تعیین می‌کنند. غایت‌انگاران در این‌که باید به دنبال فراهم آوردن خیر برای چه کسی بود اختلاف نظر دارند. خودگرایان بر این باورند که انسان همواره باید بیشترین خیر را برای خودش ایجاد کند، اما دیگرگرایان اخلاقی، این موضع را اختیار می‌کنند که مقصود نهایی عبارت از بیشترین خیر برای بیشترین افراد است.

سپس آل‌بویه پس از بیان مقدماتی درباره نظریه اخلاق هنجاری اظهار داشت: برخی از اندیشمندان مسلمان در راستای استنباط نظریه اخلاق هنجاری از قرآن تلاش‌هایی را انجام داده‌اند، اما پرسش اصلی بحث امروز این است که چگونه می‌توان بک نظریه ی اخلاقی را از قرآن استنباط نمود و برای چنین کاری چه شرایط و لوازمی را باید درنظر گرفت.

وی در ادامه بحث خود به ۱۴ اصل جهت استنباط یک نظریه اخلاقی از قرآن اشاره نمود و گفت: برخی از مهم‌ترین این اصول سنجش عقلانی یک نظریه و اطمینان از درستی آن؛ سازگاری درونی یک نظریه؛ امکان یا عدم امکان جمع میان نظریه‌های اخلاقی؛ به دست دادن معیاری عینی و کاربردی به‌عنوان راهنمای عمل؛ سازگاری با شهودات انسانی؛ سادگی؛ فهم دست نظریه‌ها و خلط نکردن میان مباحث و…. است.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: تنها نظریه‌ای را می‌توان در وهله ی نخست پذیرفت که استدلال‌های عقلی معتبر در اثبات آن وجود داشته باشد.

آل بویه به بحث تطبیقی گرایش‌های برخی از فیلسوفان و اندیشمندان اسلامی معاصر نسبت به نظریه سودگرایی بنتام و استنباط آن از قرآن پرداخت و گفت:  به‌عنوان مثال منصور نصیری اگرچه نظریه سودگرایی بنتام را نقد کرده و اشکالاتی برآن وارد می‌کند، اما در مجموع اظهار می‌دارد که این اگر سود را در سود مادی منحصر نکرده و سود اخروی و معنوی را نیز لحاظ کنیم، این نظریه تحت عنوان «برین سودگرایی» قابل‌پذیرش خواهد بود.

وی در نقد این نظریه افزود: مهم‌ترین ویژگی نظریه بنتام «بیشترین سود برای بیشترین افراد» است، در حالی که نصیری در تقریر خود این قید را نادیده می‌گیرد؛ زیرا سود اخروی ناظر به رضایت الهی است، در این صورت دیگر جایی برای بیشترین افراد باقی نمی‌ماند. درواقع رضایت الهی ناظر به خود فرد و فاعل فعل اخلاقی است و به بیشترین افراد ربطی ندارد.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به دیدگاه دکتر علی شیروانی در ارائه نظریه اخلاق اسلامی پرداخته و اظهار کرد: خلاصه تقریر شیروانی از نظریه اخلاق اسلامی این است که «قاعده‌ای به لحاظ اخلاقی خوب است و باید براساس آن لحاظ شود که فاعل را به قرب خداوند برساند» وی در نقد این دیدگاه گفت قواعد صرف نظر از قرب به خدا به لحاظ اخلاقی خنثی هستند و قرب به خداوند است که قاعده‌ای را خوب و قاعده‌ای را بد می‌سازد. در این صورت اگر از کسی که به این قاعده معتقد است بپرسیم راستگویی خوب است یا دروغگویی؟ می‌گوید نمی‌دانم باید ببینم کدام یک مرا به قرب خداوند می‌رساند. اما پرسش این است که از کجا باید بفهمیم چه قاعده‌ای ما را به قرب خداوند رهمنون می‌شود؟ و نکتۀ مهم‌تر اینکه آیا فهمی از اوصاف اخلاقی خدا داریم یا نه؟ درواقع این دیدگاه به نوعی انکار حسن و قبح ذاتی و عقلی است که مشکلات عدیده‌ای در پی خواهد داشت. ضمن اینکه مشکل دیگر این است که براساس این قاعده و دیدگاه هنگام مواجهه با تعارضات اخلاقی چه باید بکنیم؟