عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تاکید کرد: مطالبی که در این سوره (حجرات) مطرح می‌شود مرتبط با ویژگی‌های جامعه مؤمنین و خطراتی است که آنان را تهدید می‌کند، از این رو هدف قرآن در بیان هنجارهای اخلاقی، رشد اجتماعی مؤمنان است.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده اسلام تمدنی به نقل از ایکنا، سیدمحسن میرسندسی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۹ بهمن ماه در نشست علمی «تحلیل مضامین اجتماعی در قرآن؛ مطالعه موردی سوره مبارکه حجرات»، گفت: ویژگی بارز قرآن کریم متن‌بودن است که یکسری دلالت‌های آشکار و یکسری دلالات ضمنی در متن آن وجود دارد و بر این اساس قصد ما در نشست هم تحلیل مضمونی محتوای اجتماعی براساس روش متن‌محوری با محوریت سوره مبارکه حجرات است.

وی با بیان اینکه اولین مرحله هر تحلیل، شفافیت‌بخشی به مسئله پژوهش است، اظهار کرد: مسئله پژوهش باید با دقت و همراه با انعطاف باشد یعنی طوری نباشد که یک مسئله را مبنای پژوهش قرار دهیم و در ادامه با مشکل مواجه شویم. اگر مسئله پژوهش دقیق و منعطف نباشد عملا امکان کشف را از دست می‌دهد لذا نباید آن‌چنان وسیع باشد که همه چیز در آن جا بگیرد چون در سطح خواهد ماند و عمق پیدا نمی‌کند و البته نباید هم آنقدر تنگ و ضیق باشد.

میرسندسی اضافه کرد: مسئله دیگر اینکه در مطالعات روش کیفی و تحلیل محتوایی باید موارد تاکید را مشخص کنیم. براساس تحلیل محتوایی و با تشکیل یکسری جداول ما از سمت آیاتی که دلالت صریح دارند به سمت آیاتی می‌رویم که می‌توان از آن، مضامین دیگری برداشت کرد.

وی افزود: به بیان دیگر تحلیل محتوای کیفی یکی از روش‌هایی است که به موازات اقبال گسترده در فضای مطالعاتی جهانی، در دهه اخیر نیز مورد توجه محققان قرآنی قرار گرفته است. براین اساس، در ابتدا ۱۶۰ کد برای آیات این سوره(حجرات) طراحی شد؛ این کدها در مرحله بعد به یکسری مفاهیم انتزاعی تبدیل و دسته‌بندی شدند؛ در سطح بالاتر تبدیل به یکسری مقوله‌ها که در حقیقت خلاصه‌بندی مفاهیم بوده‌اند رسید و در نهایت هم به هسته مرکزی منجر شد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: در آیه شریفه اول این سوره؛ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛ خودداری از اعمال خودسرانه و داشتن تقوای هنجاری به عنوان یک برداشت مطرح است؛ قاعدتا اگر این برداشت را به افراد دیگری نشان و ارائه دهیم این برداشت را درست خواهند دانست چون محتوای آیه شریفه این است که بر خدا و پیامبر(ص) پیشی نگیرید و خودسری نکنید.

میرسندسی اظهار کرد: البته هرقدر مطالعات ما بر روی تفاسیر مختلف که به چندهزار عدد می‌رسد بیشتر شود دستمان برای تحلیل‌های محتوایی از قرآن کریم هم بازتر خواهد بود؛ البته مطالعه چندهزار تفسیر دشوار است ولی در حدی که احساس کفایت شود می‌توان ادامه داد و مهم کدگذاری بر روی آیات است تا مفاهیم محوری استخراج شود.

 اهمیت موضوع محوری

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به یافته‌های تحقیق با بیان اینکه محصول نهایی ما ارائه یافته تحقیق است، تصریح کرد: مهمترین بحث در ارائه یافته‌های تحقیق، عرضه مقوله مرکزی است زیرا خواننده وقتی مقوله مرکزی را بداند دنبال مطالب مبسوط خواهد رفت؛ البته برخی ممکن است نظرشان این باشد که ما ابتدا باید بحث را بیان کنیم و خود خواننده دنبال مقوله مرکزی برود و تشنگی او در فهم این مقوله وی را به ادامه مطالعه اثر ما ترغیب کند.

وی افزود: البته مقوله مرکزی لزوما در همه تحقیقات یکسان نیست بلکه ممکن است کسی بخواهد همین سوره حجرات را تحلیل کند و به مقوله مرکزی دیگری برسد. مقوله مرکزی دارای قدرت تحلیل است و توانایی نزدیک‌کردن مقولات و محتواهای مختلف را در اختیار ما قرار می‌دهد.

میرسندسی تصریح کرد: در علوم قرآنی شبیه این را داریم که همان مقوله هسته‌ای و به تعبیری وحدت موضوعی در هر سوره از قرآن کریم است. نظریه وحدت موضوعی هم عبارت از رابطه ارگانیک و نظام‌واره آیات در هر یک از سوره‌ها است که به آن غرض و هدف سوره هم گفته می‌شود.

وی با بیان اینکه مقوله مرکزی به دست آمده از مجموع مضامین استنباط‌شده در این سوره، بر محور «زمینه‌های رشد اجتماعی در جامعه مومنان» است، اضافه کرد: خداوند در این سوره به بیان نوعی نظام هنجاری برای مناسبات اجتماعی میان مومنان و پیامبر به عنوان پیشوای الهی مردم از یک سو، و خود افراد در جامعه از سوی دیگر، و همچنین خطراتی که می‌تواند انسجام میان آنها را به خطر بیندازد، می‌پردازد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: مجموعه عوامل و موانعی که در تحقیق برای رشد جامعه مومنان به دست آمده است، تصویری کلی از ویژگی‌های جامعه مطلوب و به خصوص نقش آداب و اخلاق در این نظام را نشان می‌دهد. همچنین در این سوره به حاکمیت رابطه برادرانه به عنوان نوع خاصی از رابطه اجتماعی در تعاملات میان مومنان تاکید می‌شود.

 رشدیافتگی اجتماعی، هدف قرآن از ایجاد هنجارهای اجتماعی

میرسندسی با تاکید بر اینکه مقوله و تمرکز اصلی بنده در سوره حجرات، رشد اجتماعی است، گفت: آیات این سوره امر به یکسری کارها و پرهیز از کارهای دیگری کرده است تا انسان‌ها بتوانند به رشد اجتماعی مطلوب برسند؛ از جمله در آیه هفتم با استفاده از تعبیر راشدون بر این رشد اجتماعی، تاکید و تصریح شده است. قرآن کریم در این آیه شریفه فرموده است: وَاعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللَّهِ ۚ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَٰکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَکَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیَانَ ۚ أُولَٰئِکَ هُمُ الرَّاشِدُونَ. 

این پژوهشگر دین افزود: مطالبی که در این سوره مطرح می‌شود مرتبط با ویژگی‌های جامعه مؤمنین و خطراتی است که آنان را تهدید می‌کند؛ به تعبیر دیگر مقوله مرکزی خودش دارای دو مقوله دیگر است؛ یکی عوامل رشد و دیگری موانع رشد.

وی ادامه داد: نوع تعامل مؤمنان با خداوند و پیامبر(ص) یکی از محورهای این سوره است که از یک سو ناظر به رعایت هنجارها و از سوی دیگر ترک یکسری ناهنجاری‌های اخلاقی است. تعاملات اخلاقی و اجتماعی در این سوره شامل چند مضمون اصلی است؛ اول نگاه برادرانه به یکدیگر؛ در همین سوره آمده است: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ؛ لذا باید ویژگی‌های اخوت و برادری بیان شود؛ حدود ۱۰ تا ۱۵ ویژگی درباره برادری را بنده در تحقیق خودم ذکر کرده‌ام.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: موضوع دیگر تقویت هنجاری میان مؤمنین و مسلمین و پرهیز از تخریب و تمسخر و غیبت، تجسس، بدگمانی و به کاربردن القاب زشت و… برای ایجاد رشد اجتماعی و تقویت اخوت بین مؤمنان است.

 نقش ایمان و صداقت در رشد اجتماعی

وی تاکید کرد: یکی دیگر از زمینه‌های رشد اجتماعی، رعایت اخلاق و ادب است و دیگر ی هم وجود ایمان بین افراد جامعه است؛ ایمان به خداوند محور این ایمان است و در سراسر قرآن کریم بر باور عمیق مؤمنان به خداوند تاکید شده است. مقوله دیگر، صداقت است که نافی ویژگی نفاق است زیرا منافقان معمولا چیزی را می‌گویند و به آن عمل نمی‌کنند یا از عملی را انجام می‌دهند بدون اینکه به آن باور داشته باشند.

میرسندسی اضافه کرد: بحث دیگر، بحث وجود امنیت اجتماعی برای شکل‌گیری جامعه مؤمنان است؛ از آیات ۶ و ۷ استنباط می‌شود یکسری ملاحظات در رعایت مصالح عمومی جامعه و حساسیت در این مسائل لازم است. مثلا شایعات می‌توانند امنیت اجتماعی را مختل کنند. در آیه ۶ فرموده است: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَهٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ؛ اگر فاسقی برای شما خبر آورد بدون تحقیق در مورد صحت و سقم آن اقدام عملی نداشته باشید. 

میرسندسی بیان کرد: از دیگر موانع رشد اجتماعی ارتکاب رفتارهای احساسی و هیجانی، گسترش ناهنجاری، تفاخر، تعصبات قومی و منت نهادن بر خدا و پیامبر(ص) که در برابر عواملی است که مایه انسجام امت اسلامی است. خداوند چندین بار در این سوره به اعراب نهیب زده است از جمله اینکه شما نباید منت بگذارید که مسلمان شده‌اید بلکه خدا بر شما منت می‌گذارد و البته اسلام شما تبدیل به ایمان واقعی نشده است.

وی در جمع‌بندی بحث خود تاکید کرد: بنابراین تحلیل محتوایی، روشی برای تحلیل داده‌ها و مضامین آیات قرآن کریم از طریق فرایندهای طبقه‌بندی و … است تا به محقق اجازه دهد اصالت داده‌ها را به طریق ذهنی ولی با روش علمی بررسی کند که بنده تلاش کردم در سوره مبارکه حجرات رابطه مضامین با محتوای صریح آیات بررسی شود.