پیش اجلاسیه کرسی تخصصی تبیین مشارکت در عرفان حلقه(مدلی برای تغییر آیین)

محمدمسعود سعیدی بیان کرد:

زمینه ورود افراد دیندار به عرفان حلقه بیشتر از سکولارها

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده اسلام تمدنی به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، محمدمسعود سعیدی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ۴ آبان‌ماه در پیش اجلاسیه کرسی تخصصی تبیین مشارکت در عرفان حلقه(مدلی برای تغییر آیین) با بیان اینکه این ایده درباره گروه عرفان حلقه است که در سال‌های اخیر گسترش پیدا کرده است و کلاس‌های متعددی هم دارند و افراد زیادی هم جذب آن شده و وارد این کلاس‌های آموزشی می‌شوند. در چند سال اخیر که محدودیت نسبت به این گروه بیشتر شد و رئیس آن بعد از آزادی از زندان به خارج کشور رفت ولی کلاس‌های آنان در قالب مجازی در حال تداوم است.

 سعیدی با تاکید بر اینکه این تحقیق مبتنی بر روش داده‌بنیاد و پژوهشی زمینه‌ای و در عین حال میدانی است،افزود: هدف بنده این بوده است که ورود این افراد به کلاس‌های عرفان حلقه تبیین شود و اینکه چه چیز اصلی در این عرفان در جریان است؛ مثلا در کلاس‌ها چه فرایندی برای تغییر اندیشه و تفکر افراد رخ می‌دهد؟ اینکه پیامدهای این پدیده چیست؟ اگر ما این تغییرات را بهتر فهم کنیم جامعه و حتی نیازهای جدید دینی و روش‌هایی را که این گروه برای جذب جوانان به کار می‌گیرند، بهتر خواهیم شناخت.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به کلمات کلیدی این طرح اضافه کرد: اولین کلمه مفهوم نظریه است و نظریه در اینجا به معنای همان چیزی است که در علوم اجتماعی داریم و بر این اساس گزاره‌های کلی که بتواند یک واقعیت یا بخشی از واقعیت اجتماعی را تبیین کند، نظریه نام دارد. البته نظریات برد و دامنه مختلف محدود یا گسترده دارند و نظریاتی که به روش کیفی انجام می‌شود محدودیت دارد. 

سعیدی اضافه کرد: معمولا افراد مدل و نظریه را به جای هم به کار می‌برند، ولی معتقدم با هم فرق دارند و بنده مدل‌هایی برای این نظریه ارائه کرده‌ام؛ نظریه بنده ورود افراد به عرفان حلقه و پیامدها و نتایج آن است و مدل راه‌های رسیدن به این نظریه داده‌بنیاد است و در این مدل نظریه‌پردازی، ما ابتدا داده‌های میدانی را پیدا می‌کنیم، سپس آن را کامل‌تر اصلاح می‌کنیم و به رابطه و نظریه کلی‌تر می‌رسیم. 

وی افزود: عواملی که باعث ورود افراد به این جریانات می‌شوند هم چند قسم است؛ برخی عوامل مستقیما سبب ورود افراد است که به آن عوامل علی گوییم، ولی برخی عوامل زمینه‌ساز ورود افراد به گروه عرفان حلقه هستند که به آنها شرایط مداخله‌گر گفته می‌شود. نکته قابل ذکر دیگر در این باره آن که برای بسیاری از شرکت‌کنندگان، شرایط جابجایی رخ نمی‌دهد و کلاس را ترک می‌کنند و البته آسیب‌هایی می‌بینند که البته دنبال این افراد نرفته‌ام ولی گزارشات موجودات این آسیب‌ها را بیان کرده است. در برخی موارد کسانی که مربی شده‌اند و به درجات بالای عرفان حلقه رسیده‌اند آسیب‌هایی دیده‌اند که خودشان به آن معترف هستند.

سعیدی با بیان اینکه معمولا فرایند جابجایی نسبی افراد در عرفان حلقه تدریجی است، تصریح کرد: برخی از این افراد اذعان می‌دارند تا مادامی که در این کلاس‌ها حضور دارند حال بهتری دارند و اگر دور شوند به حالت مزمن بد اولیه خود برمی‌گردند. 

تغییر سبک زندگی افراد با ورود به عرفان حلقه

وی با اشاره به تغییر آئین ضمنی که در این نوع حلقه‌ها برای افراد ایجاد می‌شود تصریح کرد: این تغییر تدریجی است و فرد مدتی که در کلاس‌ها شرکت می‌کنند تدریجا افکار و سبک زندگی او متناسب با آموزه‌های گروه تغییر می‌کند و اگر این باورها با باورهای اولیه شخص فاصله زیادی داشته باشد ما آن را تغییر آئین می‌نامیم و البته تغییر آئین ضمنی است یعنی در موارد زیادی ناخودآگاهانه است. 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به پیامدهای خودآگاه و ناخودآگاه در ورود به این کلاس‌ها، اظهار کرد: این پیامدها نسبی و از حال بد پایدار به سمت حال بهتر ناپایدار است؛ حال او بهتر شده و احساس ارزشمندی می‌کند و نوعی آگاهی با خصوصیاتی می‌کند و درمان نسبی هم دارد که توضیحات آن را در کتابی در این باره داده‌ام ولی اینطور نیست که هر بیماری، درمان شود. 

سعیدی افزود: در کنار همه این پیامدهای خودآگاه دو پیامد ناخودآگاه هم وجود دارد که یکی از آنها غلبه احساسات بی‌دلیل است و طرف طوری می‌شود که در گروه هر ادعایی شود می‌پذیرد و اگر چشمان را ببندد و مثلا نور سفیدی ببیند مبتنی بر آموزه‌های عرفان حلقه توجیه و تبیین خواهد کرد. پیامد ضمنی دیگر هم تغییر آئین است که خیلی‌ها احساس نمی‌کنند و تصورشان این است که به حالت عادی برگشته‌اند ولی وقتی با افراد دیگری خارج از این حلقه مواجه شوند خواهند دید خیلی از عقاید آنان تغییر کرده است.

سستی بنیاد شست و شوی مغزی

سعیدی با اشاره به اینکه برخی در توجیه تغییرات ضمنی افراد در ورود به عرفان حلقه آن را مصداق شست و شوی مغزی می‌دانند، تصریح کرد: شست و شوی مغزی الان در دانشگاه‌های دنیا طرفدار چندانی ندارد، بلکه معتقدند که خود کنشگری طرف و خواست او سبب این مسئله است و این افراد جست‌وجوگر دینی هستند؛ البته در مطالعات دیگر تغییر آئین به مخلوطی از کنشگری فرد و برخی مسائل ناخواسته را دخیل در این مسئله می‌دانند. 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه چرا در این مقطع تاریخی گروه‌های نوپدید زیاد شده‌اند و مگر چه تغییراتی در جوامع رخ داده است، گفت: در این باره هم جامعه‌شناسان سخنان مختلفی دارند و بنده هم نظرات اندیشمندان ایرانی را گردآوری کرده‌ و در نظریه و طرح خود عرضه کرده‌ام. مدل بنده هم سه بخش دارد، شرایط زمینه‌ای، فرایند جابجایی و پیامدهای وورد به عرفان حلقه؛ در شرایط زمینه عوامل و شرایط علی در ایجاد حال بد پایدار و روآوری افراد به این کلاس‌ها که یکی از مهمترین آنها رسیدن به آرامش و بیرون رفتن از اضطراب و … است.

استفاده ناصواب عرفان حلقه از قرآن

وی با بیان اینکه دافعه برخی جلسات دینی و زمینه‌های شخصیتی خود فرد و اعتماد به دوستان از مهمترین عوامل روآوری برخی افراد به این حلقه‌ها است، تاکید کرد: کسانی که ارتباطی با مسائل دینی ندارند و سکولار هستند معمولا جذب این گروه‌ها نمی‌شوند و معمولا افرادی که زمینه و گرایش دینی دارند ولی آگاهی و عمق دینداری آنان اندک است و ممکن است مسیرهای مختلفی حتی مانند گرفتن فال قهوه را هم طی کنند، زیارت و حرم‌ها بروند و در هیئت هم شرکت کنند وقتی از همه اینها نومید شدند جذب عرفان حلقه می‌شوند.

وی تاکید کرد: همچنین جاذبه کلاس‌ها و بیان یکسری مفاهیم و کنترل تنش از عوامل دیگری در جذب است؛ سعی می‌کنند حتی استدلال از قرآن بیاورند ولی این استدلال جدید باشد و موجب دلزدگی در افراد نشود. خود اینها استدلال می‌کنند که ما اول چیزی را درست می‌دانیم و بعد به قرآن استدلال می‌کنیم نه اینکه بخواهیم قرآن را معیار درستی قرار دهیم.

سعیدی بیان کرد: منفعت اقتصادی هم از مهمترین عوامل در این زمینه است؛ خود اینان مدعی هستند که کلاس‌ها قیمت بالایی ندارد و مباحث اقتصادی برای آنان مطرح نیست ولی بنده در تحقیق سرانگشتی که در سال ۱۳۹۴ کرده‌ام مشخص شد که برای هر کلاس، ۱۳ میلیون تومان می‌گیرند که مبلغ کمی در آن سال نبود. این شرایط مداخله‌گر سبب جذب فرد به گروه می‌شود ولی این حضور متزلزل است و فرد ممکن است بعد از چند جلسه دیگر نرود مگر اینکه چند جابجایی برای او رخ دهد. از جمله اینکه اعتمادسازی، القای آموزه‌های نظری و مداومت سبب می‌شود تا فرد به تدریج در کلاس ماندگار شود.  

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: روش بنده در دستیابی به این نظریه در درجه اول این بود که بنده خودم بیش از یک ترم به عنوان عضو عرفان حلقه وارد آن شدم و اعتماد آن‌ها را جلب کردم و وقتی مطمئن شدند که من پژوهشگر هستم و چون مطمئن بودند که مرا جذب خواهند کرد مطالبشان را به بنده گفتند. البته مدتی بعد به تدریج که اشکالاتی به عقایدشان وارد کردم مرا از گروه مجازی کنار گذاشتند و بنده هم چون نمونه‌گیری نظری داشتم دیگر احساسی به حضور در جمع آن‌ها نداشتم.

سعیدی با بیان اینکه کیفیت تحقیق کیفی را نمی‌توان در ملاک‌ها خلاصه کرد و باید راهبردهایی در این باره وجود داشته باشد، اظهار کرد: مثلا با توجه به پژوهش‌های صورت گرفته در غرب، چهار راهبرد در این زمینه وجود دارد؛ یکی اینکه روش باید با موضوع سازگار باشد و روش بنده هم با موضوع سازگار است؛ در سنجش افراد جذب شده در عرفان حلقه معمولا از درونی‌ترین گرایشات آنان هم پرسیده می‌شود لذا شناخت همه خصوصیات زندگی فرد باید کنکاش شود لذا سنجش باید کیفی باشد و روش داده‌بنیاد این کار را می‌تواند کند و راهبرد دیگر هم این بود که نتایج پژوهش را در اختیار خود شرکت‌کنندگان در عرفان حلقه دادم و بازخوردگیری کرده‌ام.