ایرانیان وطبقه بندی علوم درتمدن اسلامی

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده اسلام تمدنی، دکتر سیدعلیرضا واسعی، عضو هیأت علمی گروه هنر و تمدن اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی در یادداشتی که در خبر آنلاین درباره ایرانیان و طبقه بندی علوم در تمدن اسلامی منتشر شده، گفت: طبقه بندی علوم در هر جامعه ای حاوی دو وجه فرهنگی است؛‌یک آن که نشان می دهد میزان  اعتنای به دانش ها در آن جامعه ها چه بود و دیگر آن که هر دانشی در ذهنیت پردازندگان به آن از چه جایگاهی برخوردار بوده است. در نگاهی به تاریخ تمدن اسلامی،‌ می توان اهتمام مسلمانان به این مقوله را به خوبی فهم کرد، ‌اما آن چه بیش از همه به چشم می آید، نقشی است که ایرانیان در این عرصه ایفا کرده و آثاری پدید آوردند.

سخنی از پیامبر (ص) که اگر علم به ثریا درآویزد،‌ دسته ای از فارسیان بدان دست می یابند و ابن خلدون واقعیت های تاریخی را گواهی بر این سخن غیب گون آن حضرت بر گرفته و تاکید می کند ایرانی ها در همه شاخه های دانش مبدع و سرآمد بودند.(۱) در خصوص طبقه بندی علوم نیز چنین بوده و آن چه از سوی ایرانیان بروز کرده، بیش از آن که به تنظیم و طراحی دانش های رایج میان مسلمانان نظر داشته باشد، همه علوم بشری را مد نظر قرار دادند که خود بستری برای توجه به علوم بیگانه/ دخیله/ اوایل بود. واقعیت آن است آن چه امروزه از علم و شاخه های آن فهم می شود و به اسلام نیز نسبت داده می شود، در ذهنیت قاطبه مسلمانان پیشین،‌ چنین نبود و عموما آن را در علم معطوف به دین- چه برآمده از دین و چه در مسیر اثبات و حفظ دین- فهم می کردند و غیر آن را دارای ارزش و مشمول مرحمت الهی نمی دانستند. نعیمی در کتاب الدارس فی تاریخ المدارس روایتی به این مضمون نقل می کند که هر کس در طلب علم بکوشد، خداوند روزی او را تضمین می کند،‌ اما فوری می نویسد در سلسله راویان این روایت کسی حضور دارد که از وثاقت لازم برخوردار نیست، بنا بر این نمی تواند مورد استناد قرار گیرد، سپس می نویسد روایت صحیح آن است که هر کس در راه کسب علم دین گام بردارد تا دین خدا را برای مردم حفظ کند، همو از لطف ویژه الهی بهره خواهد برد.(۲) ابن رجب حنبلی نیز که از علمای قرن هشتم هجری است، وقتی با تکاپوهای نوینی در عرصه علم مواجه می شود،‌ کتابی با عنوان بیان فضل علم السلف علی الخلف (در بیان برتری علم پیشین بر علم پسین)، نوشته و با تقسیم علم به نافع و غیر نافع،‌ همگان را به فراگیری دسته اول که علم دین باشد فرا می خواند.(۳)

چنین رویکردهایی موجب گردید تا در طول تاریخ اسلام، تنها علومی بر صدر نشینند و قدر ببینند که به گونه ای با دین مرتبط بوده است و اگر جز این بود، مورد انکار و رد قرار می گرفت و چه بسا پردازندگان آن تا مرحله  طرد و زجر نیز کشیده می شدند. نگاهی به آثار پدید آمده در ادوار مختلف تاریخ اسلام، آشکارا از این مقوله پرده برمی دارد،‌ چنان که امروزه نیز چه در میان شیعه و چه در میان اهل سنت،‌ دسته ای به هر انگیزه ای، با تمام توان و امکانات در طرد و نفی هر گونه علوم بشری/ غیر دینی می کوشند.(۴)

طبقه بندی علوم که زاده و پیامد توسعه و گسترش علوم و پیدایی شعوب و شاخه ها و رشته های مختلف دانشی است، در عهد شکوفایی تمدن اسلامی، تابع علل و عواملی سیاسی اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار گرفت تا جایگاه هر دانشی را در هندسه معرفتی برنموده و نشان دهد وقتی سخن از دانش های بشری به میان می آید، چه شاخه ها و اقسامی دارد و هر یک از آنها سپهر معرفتی چه جایی را اشغال کرده اند.  این مطالعه البته خود در طبقه بندی دانشی، جزو فلسفه علم یا علم شناسی شمرده می شود.

در میان مسلمانان، الگوی تقسیم ارسطویی‌علوم، مبنای اصلی قرار گرفت. او با این نگره که‌علوم/ حکمت یا دارای ارزش معرفتی اند یا کارکردی،‌آن ها به‌دو دسته نظری و عملی تقسیم کرد و الهیات، ریاضیات و طبیعیات را در حکمت نظری و اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن را در حکمت عملی جای داد،‌تقسیمی که توسط نویسندگان مسلمان مقبول افتاد، جز این که باید می کوشیدند تا جایگاه علوم دینی یا اسلامی را در آن نشان دهند،‌ دغدغه ای که امروزه از آن به بومی سازی یاد می کنند.

کهن ترین آثاری که در این حوزه در میان مسلمانان پدید آمد و ماندگاری یافت، متعلق به‌دانشمندان ایرانی است و همینان بعدها نمونه ای برای دیگر نویسندگان شدند. اولین اثر پرارج،‌ کتاب احصاء العلوم، از متفکر نواندیش زمانه ابونصر فارابی(۲۵۹- ۳۳۹) است. او در این کتاب، ‌همه دانش های زمان را در هشت دسته طبقه بندی کرد و جایگاه هر یک را نشان داد. سپس محمد خوارزمی(قرن ۴ هجری) در کتاب مفاتیح العلوم، به ذکر اقسام و شاخه های علوم پرداخت. ابن سینا(۳۵۹- ۴۱۶) دیگر دانشمند ایرانی است که در رساله فی اقسام الحکمه و نیز در کتاب الشفاء به این مقوله توجه کرده و شأنیت هر دانش را در هندسه معارف بشری نشان داد. ابوحامد غزالی(۴۵۰- ۵۰۵) نیز در کتاب احیاء علوم الدین و فخر رازی(۶۰۶) در حدائق الانوار فی حقایق الاسرار(ستینی یا جامع العلوم)، خواجه نصیرالدین طوسی(۵۷۹- ۶۷۲) در کتاب اخلاق ناصری، حسن بن ابراهیم سلماسی(قرن ۷) در الرساله الشرفیه فی تقاسیم العلوم العقلیه و در دوره های متأخرتر دو عالم بزرگ دیگر ایرانی، ‌یعنی قطب الدین شیرازی(۶۳۳-۷۱۰) در دره التاج لغرّه الدبّاج و شمس الدین محمد آملی(۷۵۳) در نفائس الفنون فی عرائس العیون به این مسأله پرداختند.

دانشمندان مسلمان ایرانی بدینگونه کوشیدند تا با نشان دادن جایگاه، اهمیت و کارکرد هر دانشی در یک نقشه کلان/ ساختار علوم،‌ ارج و اعتبار هر دانشی را شناسایی کنند و حتی اخوان الصفا که گروهی از افراد ناشناخته در قرن چهارم و پنجم هجری بوده و در کاری جمعی کوشیدند تا مهم ترین نیازهای علمی جامعه اسلامی را در ساختاری منطقی و تا حدی متفاوت ارائه دهند،‌ ‌باز به گفته ابوحیان توحیدی، ‌ایرانی بودند. آنچه آنان از سلسله مراتب علوم عرضه کردند؛ یعنی ریاضیات،‌ طبیعیات، نفسانیات و عقلانیات، و آراء و دیانات،‌ بسیار پیشتر و دقیق تر از آن چیزی است که آگوست کنت با عنوان گستردگی متنازل و پیچیدگی متصاعد در این زمینه مطرح کرده و به نامش ثبت شده است.