تخریب آثار تاریخی در اماکن مقدس.(بخش اول)

ترجمه و تلخیص فصل۶ج۲کتاب «الشیعه فی السعودیه» حسن حمزه حسن ۲۰۱۰م(دکتر محمد باغستانی کوزه گر؛ عضو هیئت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی)

یکی از مهم ترین پیامد های تسلط شاه عبدالعزیز بر حجاز اجازه او به پیروانش برای تخریب آثار اسلامی این سرزمین بود،که دومظهر بزرگ این تخریب گری، از بین بردن گورستان معلی درمکه مکرمه وبقیع در مدینه منوره بود..البته بقیع از اهمیت بیشتری برخوردار بود چرا که مدفن چند هزارتن از صحابیان وتابعان بود.

     بقیع زمینی کشاورزی با انواع درختان  ومعروف به بقیع الغرقد زیرا درختانی  از نوع غرقد(درختان خاردار) داشت.شمار زیادی از مسلمانان به ویژه مسلمانان شبه قاره هند بر آن نام جنت البقیع نهاده بودند چرا که مدفن شمار زیادی از صحابیان وتابعان بود.

     بقیع پس از آن که مدفن صحابیان وامامان واولیا وشهیدان شد ارزش یافت. نخستین مدفون بقیع صحابی گرانقدر پیامبر اکرم (ص) عثمان بن مضعون نخستین مهاجر وفات یافته در مدینه بود که در سوم شعبان سال سوم هجری درگذشت. در این روز به فرمان پیامبراکرم(ص)  بعضی از درختان غرقد شکسته شد تا گوری برای عثمان در میان آن ها حفر شود،حضرت دو تکه سنگ را بالا سر وپائین پای او بر روی خاک نهاد که بعدها مروان بن حکم والی معاویه در مدینه ان ها را از جا کرد تا بتواند میان گور او و گور عثمان بن عفان  خلیفه ی سوم که در بیرون از بقیع مدفون شده بود اشتباه ایجاد کرده  وگور عثمان بن مظعون را به جای گور عثمان بن عفان جا بیاندازد،این عمل با واکنش منفی دیگر صحابیان پیامبر ص روبرو گردید واندکی بعد دگر باره قبه ای بر گور عثمان بن مظعون ساخته شد.

      در سال های بعدی که پسر رسول الله(ص) ،ابراهیم ،درگذشت،حضرت وی را در بقیع به خاک سپرد وبراو گریست وگوراو  را معین ساخت.با گذشت زمان بقیع گورستان اهالی مدینه شد چرا که مردم با توجه به تدفین صحابه نیکوکار از سوی پیامبر ص در این جا وآمدن حضرت در شبانگاهان به این مکان وطلب آمرزش برای مدفونان آن با این عبارت:«سلام علیکم ای خانه مومنان..ما ان شاء الله به شما ملحق خواهیم شد،پروردگارا اهالی بقیع الغرقد را بیامرز» ترغیب شدند تا مردگان خویش را در آن به خاک سپارند .

      به این ترتیب بود که مساحت بقیع گسترش یافت،چنان که مدفن افزون بر هفت هزار صحابی پیامبر ص به جز اهل بیت  علیهم السلام وشمار زیادی از تابعان شد..پس از آن که امویان اجازه دفن امام حسن علیه السلام را در کنار مرقد جدش ندادند بدن ایشان نیز  در این قبرستان به خاک سپرده شد وبنا بر روایاتی چند  حضرت زهرا علیها السلام نیز در اینجا مدفون  است ونیز امام زین العابدین علیه السلام وحضرت باقر وامام صادق علیهم السلام از مدفونان بقیع هستند چنان که همسران پیامبر اکرم ص ونیز عموها وخاله های ایشان هم اینجا دفن شده اند ،صفیه دختر عبد المطلب  وعباس بن عبد المطلب  وفاطمه بنت اسد مادر امام علی علیه السلام  که بر گور او پیش از تخریب آن از سوی وهابیان چنین نگاشته شده بود :«هیچ گوری چون گور فاطمه بنت اسد کسی را در برنگرفته خداوند از اوو فرزندانش خشنود باد». ونیز گور عبد الله بن جعفر بن ابی طالب ..وافزون بر این گور حلیمه سعدیه شیر دهنده رسول الله وگور خلیفه عثمان که بیرون از بقیع بود وبا توسعه این قبرستان درون آن قرار گرفت وگور مالک بن انس پیشوای  مالکیان  و نافع شیخ قاریان.. ونیز گور هزاران تن از تابعان که چنین باور داشتند که دفن اجسادشان در این گورستان دارای پاداش  وفضیلت بزرگ است.

     باگذشت سده ها،بقیع چونان گورستان المعلی در مکه در نزد مسلمانان بزرگ شمرده می شد وهمین موجب شد تا بر مزار شماری از صحابیان وامامان واولیا از باب احترام به ایشان وتقدیس آنان به خاطر سهمی که در تاریخ اسلام داشتند گنبد وقبه بسازند.هرگز در همه ی سده های پیشین ، قبرستان بقیع مورد تعرض کسی  قرار نگرفت به آن توهینی روا داشته نشد به جز در دوران حاکمیت وهابیان.

     ابن جبیر جهانگرد مسلمان بقیع را چنین وصف کرده است:«بقیع غرقد در شرق مدینه قرار دارد وار دری معروف به باب البقیع به سوی آن می روند..نخستین مزاری که به هنگام خروج به سوی این قبرستان از در باب البقیع مشاهده می کنی ،مرقد صفیه عمه پیامبرص است..در مقابل آن مرقد مالک بن انس امام اهل مدینه قرار دارد که بر آن قبه کوچکی با بنائی اندک دیده می شود، ودر برابر آن مزار فرزند پاک پیامبر ابراهیم است که قبه ای سفید رنگ روی آن قرار گرفته ودر سمت راست آن مزارعبدالرحمان  بن عمر بن خطاب دیده می شود که از  سوی پدرش به سبب شراب خوارگی  شلاق خورد وتب کرد ومرد.در کنار این گور مزار عقیل بن ابی طالب واقع است ونیز عبد الله بن جعفر ودر مقابل آن ها مکان ویژه ی قبور زنان پیامبر خدا ص و در پشت آن گور عباس بن عبد المطلب  وحسن بن علی علیه السلام قرار گرفته است که که دارای گنبدی است که به اندازه بلندای دروازه بقیع ارتفاع دارد وسر امام حسن علیه السلام در پائین پای عباس بن عبد المطلب قرار دارد  وگور هردو از زمین برامده  وگسترده است وبا کاشی های زیبا  با نقاشی هائی از ستارگان  بسیار خوش منظر ست. وگور ابراهیم پسز پیامبر نیز چنین طرحی دارد ودر پشت سر این گنبد گنبد عباس قرار دارد که خانه ای منسوب به فاطمه دختر پیامبر ص  است که به بیت الاحزان شناخته می شود وگفته شده :این همان خانه ای ست که حضرت به آن پناه می برد و در آن به گریه در فراغ مرگ رسول خدا می پرداخت.در پایانه قبرستان بقیع گور عثمان بن عفان قرار دارد که گنبدی کوچک بر فراز آن ساخته شده ونزدیک آن نیز مزار فاطمه بنت اسد مادر علی بن ابطالب ع واقع شده است.یک ونیم سده پس از ابن جبیر ،ابن بطوطه نیز در کتاب تحفه النظار فی غرائب الامصار  وعجائب  الاسفار بقیع را وصفی بسیار شبیه به وصف ابن جبیر کرده است.  قبرستان بقیع به همین حالت با اندک تعمیراتی برجای ماند ..تا آن که بدبختی هجوم وهابیان در سده نوزدهم میلادی به آن رسید ومزارها را تخریب کرده وبه شهیدان ومردگان وصالحان اهانت روا داشتند ودیگر مسلمانان را نیز به کفر والحاد متهم ساخته وبه جنگ وقتال تهدید کردند چنان که هیچ مسلمان ویا نامسلمانی پیش از ایشان در تاریخ مرتکب نشد.

نخستین حمله وهابیان به قبرستان بقیع

        در نگره وهابیان،بزرگداشت مزار پیامبران وامامان اهل بیت علیهم السلام  وصحابیان واولیاء،به معنای پرستش صاحبان این گورهاست که شرک به خداوند به شمار می آید وکفر صریح است وهمه آنان سزاوار کشته شدن وغارت اموال واسارت فرزندانشان هستند،آنان به مسلمانانی که به بزرگداشت قبور صالحان می پردازند نام قبوریان نهاده اندکه به معنای گور پرستان است ومیان آن ها وبت پرستی عصر جاهلیت تشابه می بینند.این دیدگاه را اکثر مسلمانان نپذیرفته اندکه به حق اجتهاد برای همه مسلمانان قائلند، اما نه به آن اندازه که به نامسلمان دانستن برادر مسلمان وهدر دانستن خون او واسیر گرفتن خانواده او منجر شود..وهابیان تنها به بیان دیدگاه های خود بسنده نکردند بلکه به اجرای آن ها در باره اکثریت مسلمانان با نیروی نظامی وشلیک گلوله پرداختند.  گزیده اندیشه وهابیان درباره بزرگداشت پیامبران وصالحان این بود که این اندیشه گمراهانه است وتوسل وطلب شفاعت از پیامبرص نیز کفر است چرا که اومرده است واین درخواست عملی بیهوده است..  اما دیگر مسلمانان با دیدگاه های وهابیان مخالف بوده وبه احترام وتکریم وبزرگداشت گورها به اعتبار مدفونانشان باور دارند..وبه این عمل دو خلیفه استناد می کنند که آن ها وصیت به تدفین خود در کنار مزار پیامبر ص  نمودند، وکنار مزار پیامبر قرارداشتن گور آن دو از بزرگ ترین فضیلت های ایشان به شمار می آید.

     چنان که وهابیان برای گور ها هیچ فضیلت واحترامی قائل نیستند ومدفون هرکس باشد گور اورا با خاک یکسان می کنند زیرا بر این باورند که دیگر مسلمانان گورها را به جای خداوند پرستش می کنند[۱]آنها به دنبال این باور هر گونه طلب شفاعت از حضرت رسوالله وتوسل به ایشان را مردود می دانند،شمار کتاب هائی که این دیدگاه وهابیان را نادرست می داند به بیش از هزار کتاب می رسد،جالب آن که شماری از نویسندگان این کتاب ها از حنبلی هائی هستند که وهابیان به ایشان منتسب می شوند.کوشش وهابیها در هرمکانی که به اشغال خود درآوردند بر نابود سازی گور صحابیان وتابعان وبرگزیده گان اهل بیت که خداوند ایشان رااز هرگونه پلیدی پاک داشته،قرار گرفت..دو شهر مقدس مکه ومدینه به دلیل برخورداری بیشتر از آثار دینی ،بیش از دیگر شهرها در معرض این مصیبت تعصبی قرار گرفتند ودل مسلمانان خونین شد وآن ها از میراث وگذشته خویش جدا شدند.

     در سال های ۱۲۰۵تا۱۲۱۷ق،وهابیان حاکم بر حجاز ،قلب جهان اسلام،در جنگ های پایان ناپذیر خود که افزون بر پنجاه حمله بوده،همواره شکست خوردند وناچار از قرار داد صلح با اشراف مکه شدند که البته به سرعت نقض شد..در اواخر سال ۱۲۱۷ق ،وهابیان شهر طائف را به اشغال خود درآوردند وکشتار خونین (منطقه التربه)را در همان جا برپا کردند..در سال ۱۲۱۸ق بدون جنگ مکه را گرفتند وتخریب اماکن مقدس را آغاز کردند وهرکجاگنبدی برافراشته یافتند با خاک یکسان کردند،ولو این گنبد بر چاه زمزم ساخته شده بود نابود گردید..اما شریف مکه که با ایشان قرار صلح گذاشته بود از ترس تخریب اماکن مقدس ،نیز قرار صلح را شکست وایشان را از شهر بیرون راند و وهابیان را وادار ساخت تا در سال ۱۲۲۰ق دگر باره این شهر را اشغال کنند.

     در سال ۱۲۲۱ق وهابیان شهر مدینه را گرفتند وهر آن چه در گورستان بقیع بود با خاک یکسان کردند مسجدهای ان را نیز نابود ساختند وبارها کوشیدند تا مزار پیامبر گرامی اسلام را نابود کنند اما رای خود را تغییر دادند..در همین هنگام همه مسلمانان را از انجام اعمال حج باز داشتند به جز وهابیان را که جمعیت بسیار اندکی بودند..در سال ۱۲۲۰ق عراقی ها وایرانی ها وپس از سال ۱۲۲۱ق شامی ها ودر سال ۱۲۲۲ق مصریان ازانجام اعمال حج ممنوع شدند..دلیل این اقدام آن بود که سعود حاکم این خاندان،کوشید تا حجاج رابه مذهب وهابی درآورد وچون مسلمانان از این کار سرباز زدند،آنان را از اعمال حج باز داشت ومتهم به کفر کرد. وهابیان گور شهیدان احد ومسجد مقام سید الشهداء حمزه را نابود کرده وومسجدهای بیرون بقیع مانند مسجد حضرت زهراء ومسجد منارتین ومسجد مائده(محل نزول سوره مائده) ومسجد الثنایا یا همان دندان های پیامبر که در احد شکست را نیز با خاک یکسان نمودند.  اما بقیع تبدیل به دشتی صاف شد وهیچ گنبدی در آن باقی نماند واین زیارت گاه بزرگ جندصد ساله ملیون ها مسلمان ،تبدیل به زباله گاه شد وهیچ زائری  نه نشانی از قبری در آن یافت ونه صاحب مرقدی را شناخت.   آن ها به این همه تخریب بسنده نکردند ..بلکه سعود از خدمتکاران سیاه پوست مسجد النبی خواست تا به او مکان گنجینه های حرم را بنمایانند،آنان همگی از این فرمان سر باز زدند ،به فرمان سعود آن را به شکنجه گاه بردند تا وادار به پذیرش این درخواست شدند ووی را به مکان گنجینه ها راهنمائی کردند وهمه ان ها مصادره شد،در این مخزن ها ناشمار سکه ها ونیز تاج کسرا انوشیروان پس از فتح مدائن توسط مسلمانان وشمشیر هارون وگردنبند زبیده همسرش  ونیز هدایای پادشاه هند به پیامبر ص قرار داشت ونیز به فرمان او همه قندیل های طلا وجواهرات پرشمار آن جا مصادره گردیدند».

    الجبرتی در تاریخ خود در باره سعود می نویسد«او بر شهر مدینه غلیه کرد وذخایر آن رابه تصرف خود در آورد وگفته شده شماری از جواهرات آراسته شده به الماس  ویاقوت پر قیمت وچهار شمعدان زمرد وبه چجای شمع قطع ای از الماس مستطیل شکل مه نورش در تاریکی می درخشید ویکصد شمشیر با جلد های طلا کاری شده  وخانه ای با الماس ویاقوت فراوان و ستون های زمرد ویشم وسلاح هائی ازبا قیمت های فراوان وبا نام هر یک از سلاطین وخلفای پیشین».

بعضی ادعا کرده اند که اموال بیت رسو الله به فقرا وتهیدستان انفاق شده ! اما بدون شک آل سعود وپیروانشان آن ها را غارت کرده ومیان خویش تقسیم نمودند چنان که عبد الله بن سعود که جانشین پدرش شد ودر حمله نیروهای مصری در سال ۱۲۳۳ق با سقوط شهر الدرعیه ،اسیر گرفته شده وبه قاهره برده شد با خود شماری از این اموال غارت شده بیت رسول الله را داشت تا به محمد علی پاشا تقدیم کند تا جانش را رها سازد..«عبد الله بن سعود به اسارت به مصر  رسید وآن چه از جواهرات بیت نبوی را در اختیار  داشت تسلیم کرد وسپس او را به استانبول بردند ودر آن جا اعدام شد»

     چیرگی وهابیان  بر اماکن مقدس وممنوع کردن انجام مراسم حج از سوی ایشان  برای دیگر مسلمانان،و وادار کردن دیگران به پذیرش افکار واندیشه های دینی خود،به فرار چند هزار تن از مردم ساکن در شهرهای مکه ومدینه شد تا از تنگناهاهای عقیدتی رهائی یابند،واوضاع سیاسی واقتصادی این دوشهر شکل ناهنجاری به خود گرفت،مسلمانان اعتراض خود را به این اعمال نشان دادند و افکار عمومی بر این قرار گرفت تا خلافت عثمانی به باز پس گیری حرمین شریفین اقدام کرده وراه انجام اعمال حج را گشوده وبه بازسازی عتبات مقدسه اقدام کند،خلافت عثمانی ،محمد علی پاشا حاکم مصر را مامور این اقدام کرد ،با رسیدن پای سپاهیان مصری به سرزمین خشک حجاز ،قبایل بدوی واهالی شهرها به کمک وی شتافتند وزمانی نگذشت که مدینه ومکه باز پس گرفته شدند وشدت شادمانی ناشی از غلبه مصریان برشهرهای مقدس  بویژه بر مدینه در شهر های مصر وپایتخت عثمانی بسیار بالا بود،چنان که به گفته الجبرتی با رسیدن اخبار پیروزی ها ،پنج روز پیاپی در قاهره جشن برپا شد. موج شادمانی و برپائی مراسم جشن ،سراسر جهان اسلام را در بر گرفتوهیچ سعودی پژوهی در این موضوع تردید ندارد که راز سقوط نخستین دولت  سعودیان وهابی دو اقدام ممنوع کردن حج وتخریب اماکن مقدس مسلمانان از سوی ایشان بود.

    جهانگرد سوئیسی،لوئیس بورگارت که خویش را مسلمان وانمود کرد ونام ابراهیم بر خود نهاد وبه مصر نزد محمد علی پاشا رفت ودر حمله وی به وهابیان در سال ۱۸۱۵م او را همراهی کرد،بهترین گزارش از قبرستان بقیع پس از نخستین حمله وهابیان را تهیه کرده است:

     «بقیع یک زمین بزرگ مربع شکل است چند صد گام وسعت دارد،یک جهت آن با دیوار شهر مدینه احاطه شده  ونیز با نخلستان های گوناگون،این گورستان کوچک به نظر می رسد  و در خور شخصیت های مدفون در خود نیست.از همه مقبره های شهر های شرقی که به رتبه مدینه می رسند، کثیف تر و بد تر است. بقیع هیچ گوری با بنای مناسب نداردبلکه گور های آن به صورت تپه هائی از خاک دیده می شوند که چند سنگ روی آن ها نهاده شده است..نابودی گورها به اقدامات وهابیان باز می گردد»..سپس بورگارت به وصف بقایای گنبدها وبناهای کوچکی که در معرض تخریب هستند مانند مزار امامان اهل بیت علیم السلام ومزار عباس  وعمه های پیامبر(ص)  وعثمان پرداخته وبه این نتیجه می رسد:«بقیع اینک چند تپه خاکی وگودالی عریض وزباله گاهست…».همین جهانگرد سوئیسی به گزارش بازدید خود از کوه احد پرداخته،جائی که مسجدی را دیده که بر مزار حمزه ودیگر شهیدان احد مانند مصعب بن عمیر   وعبد الله بن جحش بنا شده بود ووهابیان آن را تخریب کردند..اما به گفته او مزار حمزه مانند دیگر مزارات تخریب نشده است… با فاصله ای از این مسجد او گنبدی نیمه مخروبه وکوچک یافته که مکان شکستن دندان  ثنایای پیامبر در احد بوده است.. وچند گام آن سو تر مزار دوازده تن از صحابیان شهید در احد را دیده است«که وهابیان آن ها را تخریب کرده اند».

     پس از شکست وهابیان در سال ۱۸۱۸م ودر خلافت سلطان عبد المجید  وجانشینان او سلطان عبد الحمید وساطان محمود،بازسازی دوباره حرم مدینی و قبرستان بقیع ومیراث جاودانه مسلمانان در احد آغاز شد ..تجدید بناها در فاصله سال های ۱۸۴۸ تا ۱۸۶۰م با هزینه های سنگین که هفتصد هزار لیره استرلینگ که بعضی از آن ها از  اموال مزار  نبوی بود انجام گرفت .