هجدهمین جلسه نقد وبررسی کتاب از سلسله جلسه‌های جمعه‌های پردیس کتاب مشهد، ۲۹ تیرماه با محوریت نقد وبررسی کتاب «دین و شادی» نوشته حس محدثی، جامعه‌شناس، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی و مدیر گروه جامعه‌شناسی دین انجمن جامعه‌شناسی ایران در پردیس کتاب مشهد برگزار شد.
حسن محدثی، نویسنده کتاب، در ابتدا با بیان اینکه عنوان کتاب با هدف آن مطابقت ندارد، توضیح داد: برخی تصور می‌کنند ما خواستیم نشان دهیم در دین شادی وجود دارد در حالی‌که ما به دنبال پاسخ این سؤال بودیم که آیا دین موجود وضعیت مناسبی برای شادی مردم فراهم می‌کند یا خیر که به این نتیجه رسیدیم دین امروز در ایران مخالف شادی است؛ عنوان کتاب هم برخلاف آنچه من انتخاب کردم توسط ناشر تعیین شد که همین تغییر عنوان باعث بدفهمی‌هایی نیز شده است.
وی در رابطه با مفهوم دین که در کتاب «دین و شادی» مورد بررسی قرار گرفته است، توضیح داد: منظورم از دین نظام فرهنگی تامی است که سه ساحت وجود انسان یعنی ساحت شناختی، که مظهر آن ذهن و عقل است، ساحت احساس و عواطف و ساحت هنجاری و اخلاقی را مورد توجه قرار می‌دهد و برای این سه ساحت الگو و راهبرد ارائه می‌دهد.
مدیر گروه جامعه‌شناسی دین، انجمن جامعه‌شناسی ایران با بیان اینکه دین حتی در خلوت، در دنیای درون و حتی در بروز احساسات ما تأثیر جدی دارد، ادامه داد: برای ما که دین را به عنوان نظام فرهنگی مطلوب می‌پذیریم، خیلی مهم است بپرسیم این دین چه ویژگی‌هایی دارد؛ آیا زندگی ما را تباه می‌کند یا زندگی ما را اعتلا می‌دهد؛ این نگاه شاید جسورانه به نظر برسد اما ما به عنوان کسی که زندگی‌مان را براساس فرهنگ دینی انتخاب می‌کنیم حق داریم بپرسیم دین با ما چه می‌کند.
محدثی با تأکید به اینکه دین مورد بررسی در کتاب «دین و شادی» دین نزد خدا یا دین آرمانی نیست، افزود: بلکه در این کتاب، دین موجود در جامعه که بر منبرها تبلیغ و ترویج می‌شود و برای زندگی الگو ارائه می‌دهد، بررسی شده است نه دین متعالی و پیراسته، اگر وجود داشته باشد که در این مورد تردید دارم؛ بر همین اساس، در عصری که با عقلانیت پیش می‌رود نمی‌توانیم زندگی مان را به صورت کورکورانه به دست دینی که از سوی کارگذاران دین ارائه می‌شود، بسپریم بلکه باید در این مورد سؤال داشته باشیم که دین درباره جامعه، احساسات، جایگاه زنان و شادی که از احساسات بنیادین آدمی است چه کرده است.
نقطه قوت نویسنده کتاب
علی نقی ایازی، عضو هیئت‌علمی گروه قرآن و مطالعات اجتماعی پژوهشکده اسلام تمدنی که به عنوان منتقد به ایراد سخن پرداخت، ضمن تقدیر از تواضع و جسارت علمی محدثی، نویسنده کتاب، با بیان اینکه پژوهش‌های جامعه شناسانه در دو حوزه فلسفه علوم اجتماعی و پژوهش‌های کاربردی انجام می‌شود، ادامه داد: پژوهش‌های کاربردی مسئله محور و دغدغه‌مند هستند همان‌گونه که در طول صحبت‌های دکتر محدثی این دغدغه‌مندی به وضوح احساس می‌شد و این رویکرد در کتاب‌های ایشان نیز دیده می‌شود؛ این رویکرد در پژوهش و اینکه ایشان صرفاً به مباحث انتزاعی نمی‌پردازد، از نقاط قوت ایشان است.
وی در همین راستا با اشاره به دغدغه حسن محدثی، نویسنده کتاب در باره حضور دین در زندگی و پیراستن آن، اضافه کرد: من چنین پژوهشگری که صرفاً انتزاعی سخن نمی‌گوید و به مسائل جامعه‌اش توجه دارد را جامعه شناس امروزی می‌دانم.
ایازی با اشاره به بیان خاطره‌ای در پیشگفتار کتاب «دین و شادی» که به نهی دینداران از شادی می‌پردازد و انگیزه ایجاد سؤال برای نگارش این کتاب عنوان شده، بیان کرد: در این کتاب، دین روزمره و موجود برای پژوهش مبنا قرار گرفته در حالی که شایسته بود از منابع دست اول دینی برای قضاوت استفاده شود هرچند منابعی مورد توجه بوده اما آن‌ها دست اول نیستند.
عضو هیأت علمی گروه قرآن و مطالعات اجتماعی پژوهشکده اسلام تمدنی در نقد دیگری درباره کتاب «دین و شادی» مطرح کرد: در این کتاب به نظرات علامه طباطبایی و مفسرانی که عرضه کننده دین هستند، کمتر استناد شده و در برخی موارد، گزاره‌های تکمیلی نظرات ارائه نشده است.
مفهوم شناسی دقیق‌تری نیاز داریم
ایازی با این توضیح که شایسته بود در مورد مفاهیم مورد بررسی در کتاب مانند دین و شادی، تعریف‌های دقیق‌تری انجام شود، اضافه کرد: البته شاید ملاحظاتی از جمله حجم کتاب مورد توجه بوده اما به هرحال برای فهم بهتر به مفهوم‌شناسی دقیق‌تری نیاز داریم.
ایازی با بیان اینکه در این کتاب در استناد به آیات قرآن، تنها ترجمه‌ای از آن ارائه شده بود در حالی که نیاز بود به نظرات مفسران نیز ارجاع داده شود، اضافه کرد: فهم و تسلط متخصصان دینی به علت تمرکزشان در موضوع دین، بیشتر از دیگران است و جا داشت نظر آنان در خصوص شادی در دین پرسیده شود که اگر این اتفاق می‌افتاد، به نتیجه متفاوت با آنچه در کتاب مطرح شده، می‌رسیدیم.
وی در نقد دیگری، با اشاره به برخی عنوان‌های به کار رفته در کتاب از جمله «میراث فقهی و تهدید شادی»، ادامه داد: در فقه نظرات متعددی در این موضوع وجود دارد اما در کتاب، حجم کمی به آن اختصاص داده شده بود که بهتر بود در پاورقی به منابع اشاره شود.
ایازی در همین راستا با اشاره به عنوان کتاب «دین و شادی»، اضافه کرد: محتوای کتاب به فرضیه‌ای پرداخته که شریعت موجود با شادی مخالف است اما وقتی عنوان دین و شادی انتخاب می‌شود بار معنایی وسیعی دارد؛ گرچه در مقدمه به اینکه منظور از دین، دین موجود است، اشاره شده است.
ایازی همچنین با بیان اینکه گزاره‌های دینی محدود به آیات قرآن نیستند، افزود: سیره عملی پیامبر(ص) و امامان که برخی در نهج البلاغه و برخی در تاریخ اسلامی مطرح شده نیز می‌توانست به عنوان استشهاد در کتاب مورد توجه قرار گیرند.
وی اظهار این مطلب که سخنان امامان جمعه، سخنرانان و … به عنوان مروجان دین نمی‌تواند مورد استشهاد برای موضوعی مانند نسبت دین و شادی قرار گیرد، افزود: برخی از این افراد علاوه بر اینکه اسلام شناس نیستند، درک درستی از دین هم ندارند؛ بنابراین سزاوار بود نقل قول‌هایی از مرحوم طالقانی، شهید بهشتی، شهید مطهری و … نیز صورت گیرد.
در ادامه حسن محدثی، نویسنده کتاب در پاسخ به نقدهای مطرح شده، به ارائه توضیحاتی پرداخت و با ابراز اینکه کارهای ما نواقص زیادی دارد و من هم دانشجویی هستم که باید بیشتر بخوانم و بهره ببرم، افزود: بیشتر مواردی که آقای ایازی گفتند را می‌پذیرم. همان‌طور که گفتند جا داشت درباره مفاهیم به صورت مبسوط‌تری صحبت شود اما درباره حجم کتاب نگرانی داشتم.
کتاب‌های پرحجم و گران در قفسه‌ها زندانی می‌شوند
محدثی در توضیح، با بیان این مطلب که کتاب‌هایی علمی، دانشگاهی یا حوزوی به علت حجم زیادی که دارند، در قفسه‌ها زندانی می‌شوند و به دست مردم نمی‌رسند، ادامه داد: متأسفم که این را می‌گویم اما واقعیت این است که مردم به کتاب‌های پرحجم با بیش از ۲۰۰ صفحه و قیمتی بیش از ۲۰ هزارتومان مراجعه نمی‌کنند؛ دغدغه آقای ایازی برای توضیح بیشتر مفاهیم در کتاب درست است اما این محدودیت و نگرانی هم برای من وجود داشت.
وی با اشاره به کتابی با موضوع دروغگویی که در دست تهیه دارد، افزود: من اگر دغدغه جامعیت داشته باشم، این کتاب باید بالای ۳۰۰ صفحه منتشر شود اما اگر دغدغه مخاطب دارم، حجم کتاب باید کمتر شود؛ بنابراین در مورد کتاب «دین و شادی» به این نتیجه رسیدم که اصول کار علمی را حفظ کنم و هم به مخاطب عمومی نیم‌نگاهی داشته باشم.
در جامعه شناسی، دین موجود مورد بررسی قرار می‌گیرد
محدثی در بخش دیگر سخنانش، در پاسخ به نقدی راجع به عدم استناد به منابع دست اول دینی که توسط منتقد بیان شد، با بیان اینکه وقتی جامعه شناس درباره دین صحبت می‌کند، دین موجود را مورد بررسی قرار می‌دهد، اظهار کرد: در کار جامعه شناسانه، موضوع پژوهش، دینی است که محقق شده و در جامعه جریان دارد و عجالتاً به متون دینی و نظر دین پژوهان کاری نداریم.
وی در همین راستا اضافه کرد: بنابراین وقتی آیت اللهی که خود را کارگزار دین می‌داند و اجازه نمی‌دهد در شهری موسیقی برگزار شود، برای جامعه شناس مهم است و نمی‌توان گفت سخن وی ربطی به دین ندارد چراکه به منابع دینی استناد می‌کند و اقتدارش را از دین گرفته است یا حداقل اقتدارش را با دین توجیه می‌کند؛ بنابراین نظر همه کارگذاران دین در دوره جمهوری اسلامی که عصر تاریخی ویژه‌ای است و همین‌طور هر چیزی که خود را به نام دین توجیه می‌کند، صرف نظر از درست یا نادرست بودنش، در نگاه جامعه شناسانه جز دین به شمار می‌رود.
این جامعه شناس با اظهار این مطلب که که جامعه شناسان تنها در صورتی که بخواهند پدیده‌ای اجتماعی و دینی را ریشه‌یابی کنند، به منابع دست اول دینی مراجعه می‌کنند، افزود: من در کتاب «دین و شادی» کمابیش این کار را کردم و صرف نظر از بررسی سندی درباره احادیث از ائمه، نشان دادم دلیل مخالفت با شادی و خنده و برتری بخشیدن به گریه و حزن، ریشه‌اش برخی احادیث است که علیه شادی هستند؛ علت استفاده از این احادیث هم آن بود که در دین موجود و رایج همین احادیث در منبرها بیان و در جامعه ترویج می‌شود.
دوصدایی بودن متون دینی درباره شادی
وی با بیان این مطلب که منابع حدیثی ما آکنده از گزاره‌های زیبا و ارزشمند و البته گزاره‌های مخرب است، اضافه کرد: بر همین اساس، در کتاب گفتم که متون دینی ما دوصدایی هستند؛ بخشی نگاه مثبتی به شادی دارند و بخش دیگری که صدای بلندتری دارد، برخورد منفی با شادی دارند. بنابراین لازم است احادیث توسط دین شناسان مورد نقد قرار گیرند و به حدیث شناسی بسنده نشود.
این استاد دانشگاه با ابراز این مطلب که معتقدم قرآن شادمانی انسان را تأیید کرده اما در کتاب «دین و شادی» به این موضوع نپرداختم، افزود: علتش هم آن بود که کار من جامعه شناسی بود و نه دینی؛ هرچند به برخی تفسیرهای نادرستی که درباره آیه نقد شادی و اینکه خداوند افرادی که شادی کنند را دوست ندارد اشاره کردم و گفتم اینکه در قرآن آمده خداوند شادی کنندگان را دوست ندارد، مربوط به شادی قارون است؛ یعنی شادی‌ای که از ستمگری ناشی شود به این معنا که هر امر مطلوبی که از امری نامطلوب ناشی شود، نامطلوب است و در همین مورد به آثار شهید بهشتی و احمد قابل نیز استناد کردم.
محدثی همچنین در خصوص پیشنهاد ارجاع در پاروقی‌ها، اضافه کرد: انتقاد در این مورد را می‌پذیرم و سعی می‌کنم در ویرایش‌های بعدی اصلاح شود.
وی همچنین با اشاره به نقدی که در خصوص عدم استناد به آرای علامه طباطبایی در کتابش مطرح شده بود، بیان کرد: نگاه من درباره بزرگان دینی مانند علامه طباطبایی با آقای ایازی متفاوت است؛ ایشان برای من، اعتباری که برای آقای ایازی دارد را ندارد و برایم افتخار نیست که به ایشان ارجاع دهم چون معتقدم قرآن توسط افرادی مانند علامه طباطبایی و آیت‌الله صادقی تهرانی تحریف شده؛ چراکه قرآن را با روایات تطبیق کرده‌اند در حالی‌که در احادیث هم داریم که احادیث باید با قرآن تطبیق شود و نه بر عکس؛ این تطبیق قرآن با احادیث از نقائص بزرگ اسلام در دوره کنونی است.
محدثی در بخش پایانی سخنانش با بیان اینکه کتاب «دین و شادی» به یک نقص در فرهنگ دینی پرداخته و آغازگر این راه است، ادامه داد: هرچند میزان و نوع توضیح در این کتاب نیاز به تکمیل دارد و نیاز است دهها کار پژوهشی دیگر در این راستا انجام شود.
بدون دیدگاه