پیش نشست نخستین همایش ملی مرجعیت علمی قرآن کریم – جامعیت تبعی قرآن؛ از نظریه تا تطبیق

معرفی برنامه

حجت‌الاسلام علی راد:
نظریه جامعیت تبعی قرآن کارآمدی خود را نشان داده است

استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران با بیان اینکه جامعیت استقلالی نتوانسته است پاسخگوی مباحث حقوقی و اجتماعی روز باشد، افزود: نظریه جامعیت تبعی قرآن کریم نظریه‌ای فرضی و ذهنی و انتزاعی نیست بلکه کاملا توانسته است کاربرد خود را نشان دهد و نظریه استقلالی را به چالش کشیده است و از جهت مبانی هم عمدتا به تبیین ائمه(ع) استوار است. 

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده اسلام تمدنی به نقل از ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد؛ استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران، ۹ آبان‌ماه در پیش‌همایش مرجعیت علمی قرآن کریم با موضوع «جامعیت تبعی قرآن؛ از نظریه تا تطبیق» که از سوی گروه قرآن و علوم اجتماعی پژوهشکده اسلام تمدنی برگزار شد، با بیان اینکه در یک طبقه‌بندی دو رویکرد ایجابی و سلبی در مواجهه با جامعیت قرآن کریم، داریم، گفت: در رویکرد ایجابی تلاش می‌شود تا گونه‌هایی از جامعیت و مرجعیت قرآن ثابت شود ولی رویکرد سلبی، جامعیت قرآن را قبول ندارد؛ نظریه جامعیت تبعی قرآن هم در ذریل رویکرد ایجابی است. 

وی افزود: نظریه‌های جامعیت در رویکرد ایجابی هم تنوع دارند؛ در این رویکرد برای مسئله جامعیت قرآن (تاکید می‌کنم مسئله جامعیت قرآن؛ زیرا هنوز ما جامعیت را قطعی تلقی نمی‌کنیم) نظریاتی وجود دارد؛ اول نظریه جامعیت استقلالی و نظریه جامعیت تبعی که در تقابل با همدیگر هستند هرچند اشتراکاتی با هم دارند. خود استقلالی هم باز به دستجاتی قابل تقسیم است؛ جامعیت مطلق قرآن کریم، جامعیت نسبی و مقایسه‌ای در برابر سایر کتب آسمانی و یا کتب قدسی ادیان ابراهیمی.

راد افزود: برای درک نظریه تبعی لازم است با نظریه استقلالی آشنا شویم، این نظریه معتقد است که قرآن کتاب جامعی است و جامعیت قرآن هم فقط در خود قرآن است و به شرط شیء و امر دیگری خارج از قرآن نیست بلکه جامعیت ویژگی ذاتی و درونی خود قرآن کریم است. مؤلفه دیگر نظریه استقلالی آن است که مفسر واقعی قرآن می‌تواند به این جامعیت دست پیدا و آن را احراز کند.

جامعیت مشروط قرآن

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه نظریه جامعیت تبعی در تقابل با این نظریه است، افزود: یعنی جامع‌بودن قرآن را پذیرا است و آن را ذاتی و درونی می‌داند، ولی با مؤلفه دوم مخالفت دارد و مؤلفه دیگری را هم اضافه می‌کند و آن اینکه برای دستیابی به جامعیت افسانه‌ای قرآن به یک واسطه نیاز داریم و آن مداخله سنت و تبیین نبوی از قرآن کریم است؛ در این جا جامعیت، مشروط می‌شود و آن هم در طریق کشف جامعیت قرآن نه اصل جامعیت. 

راد با اشاره به بازتاب جامعیت استقلالی در فرایند تاریخی، گفت: جامعیت استقلالی در مقام تحقق خارجی موفق نبوده است و بیشتر ایده است و راستی‌آزمایی آن انجام نشده است؛ به اعتقاد بنده با اینکه نظریه جامعیت استقلالی طرفداران جدی داشته است ولی در تاریخ ناکام بوده و نتوانسته است که این جامعیت را استخراج و پیاده کند. یا نظریه ایراد دارد که نمی‌تواند عینی‌سازی کند و یا به فرض درستی، کاربران این نظریه نمی‌توانند آن را در ساحت عمل به کار ببندند.

استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران اضافه کرد: متخصصان علوم اسلامی در دانشگاه‌های مختلف ناگزیر شده‌اند در امتداد قرآن به سایر منابعی رجوع کنند که نوع رجوع آنان به منابع غیرقرآنی مانند عقل و وحی و قیاس و … نشان می‌دهد که آنان بر خلاف مدعای خود در مرجعیت بیشتر به این نوع منابع در عمل متکی هستند و در مقطعی از تاریخ دال مرکزی قرآن در علوم مختلف کنار رفت و علوم بر حدیث و رای استوار شد.

برتری نظریه جامعیت تبعی قرآن نسبت به استقلالی

راد افزود: طرفداران نظریه جامعیت تبعی هم در مقام ادعا و نظر و هم در مقام عمل توانسته‌اند جامعیت قرآن را در دوره فرانزول نشان دهند که طرفداران نظریه استقلالی از آن ناتوان بوده‌اند. ما مبانی این نظریه را اعم از مبانی عقلی مانند برهان خاتمیت، برهان وجوب لطف و تکامل دین و مبانی نقلی، مانند نظریه وراثت کتاب را تبیین کرده‌ایم که متاسفانه در مطالعات کلامی و تفسیری مغفول است ولی مستند به آیات ۳۱ و ۳۲ فاطر است؛ وَالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ؛ ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَیْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ.

استاد دانشگاه تهران بیان کرد: آیه وراثت کتاب آیه بسیار مهمی است که در نظریه جامعیت کتاب به آن اشاره شده است؛ همچنین آیات تبیین و تعلیم کتاب. یکی از چالش‌های نظریه استقلالی در این است که مفسر مجتهد را کاملا توانا می‌داند و او را به طور شخصی قادر می‌داند تا نظریات قرآنی را بدون مراجعه به سنت و عترت استخراج کند چون اگر غیر از این بگوید جامعیت استقلالی قرآن نقض خواهد شد. 

وی افزود: اگر قرآن به مرحله بیان رسیده است این بیان به واسطه تبیین رسول‌الله(ص) و از این طریق و یا از طریق تعلیم کتاب و حکمت است و اگر قرآن به مرحله تبیان رسیده است تبیان آن از فرایند تبیین نبوی است؛ نظریه جامعیت تبعی به تبیین پیامبر(ص) اعتقاد کامل دارد زیرا قرآن کریم به مقوله تبیین و تعلیم و میراث کتاب تاکید زیادی دارد. اگر واقعا خود صحابه و تابعین می‌توانستند مستقلا به جامعیت قرآن دست یابند در این صورت ساز و کار ارجاع به تبیین و تعلیم و وارثان چه معنایی داشت؟ 

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به نمونه‌هایی از کارآمدی نظریه جامعیت تبعی، افزود: معروف‌ترین این کاربردها که در فقه چالش‌برانگیز است آیه قطع دست سارق است؛ این آیه هم در بیان محدوده قطع دست سارق و هم کیفیت قطع اجمال دارد و نظریه جامعیت تبعی به راختی نشان می‌دهد که آیه اجمالی ندارد زیرا با استناد به سنت نبوی و سیره ائمه(ع) این اجمال را کاملا برطرف می‌کند و ثابت می‌کند که این اجمال، تاریخی است نه ذاتی. 

کاربرد نظریه تبعی جامعیت قرآن

راد افزود: از مجموعه این مباحث به دست می‌آید هر چیزی را که خداوند از زمان و مکان و اعضای وجودی انسان بیان کرده است مشمول حکم دیگری نیست و این قاعده در بحث قطع ید در سرقت خود را نشان داده است(زیرا دست که برای سجده لازم است مشمول قطع نیست) ولی نظریه جامعیت استقلالی کاملا دچار اختلاف است و سردرگم است که دست را از کجا باید برید؟ شانه یا مچ؟

راد با بیان اینکه جامعیت استقلالی نتوانسته است پاسخگوی مباحث حقوقی و اجتماعی روز باشد، افزود: نظریه تبعی قرآن کریم نظریه‌ای فرضی و ذهنی و انتزاعی نیست بلکه کاملا توانسته است کاربرد خود را نشان دهد و نظریه استقلالی را به چالش کشیده است و از جهت مبانی هم عمد تا به تبیین ائمه(ع) استوار است.