استاد درس خارج فقه حوزه علمیه خراسان گفت: آنچه در بحران کرونا بروز کرده است چالش مدیریتی و تدبیری است که در یک پاندمی ضعف مدیریتی در پزشکی و امور مساجد وجود دارد. باید پروتکل هائی برای باز بودن مساجد طراحی شود و این ربطی به فقه ندارد، اینها ضعف‌های تدبیر است که نیاز به توسعه آموزش‌های فردی است.
به گزارش روابط عمومی پژوهشکده اسلام تمدنی، نشست تخصصی مجازی «کرونا و زیست فقهی» با حضور حجت الاسلام رضا اسلامی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، حجت الاسلام مهدی ابراهیمی، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، حجت الاسلام مصطفی دری، مدرس سطع عالی حوزه علمیه قم و حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی، استاد درس خارج فقه حوزه علمیه خراسان به همت گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی پنجشنبه ۱۸ اردیبهشت برگزار شد.
حجت الاسلام دری، در این نشست ضمن طرح پرسش‌هایی نظیر اینکه کرونا چه مسائل جدیدی را فرا روی فقه نهاده است و راهکار پیشنهادی برای پاسخ به این مسائل چیست؟ کرونا چه ساحت از ساحت‌های فقه موجود را با چالش مواجه کرده است راه رهایی از این چالش‌ها چیست؟ گفت: کرونا علاوه بر مشکلاتی که در حوزه پزشکی و اقتصادی به وجود آورده است در عین حال مشکلاتی را به لحاظ روابط بین المللی برای همه کشور‌ها ایجاد کرده است و همچنین مسائلی را پیش روی فقه قرار داده است.
حجت الاسلام اسلامی، در ادامه این نشست در پاسخ به پرسش‌های فوق گفت: در مسئله شناسی برای مسائل مربوط به کرونا باید به این موضوع مراجعه شود که چه مسائلی اذهان عمومی را درگیر کرده است چرا که هر مسئله‌ای که توجه مردم را بیشتر جلب کرده و از طرفی شبهه ایجاد شده است، اهمیت بیشتری دارد. از جمله این پرسش ها این است که آیا می‌توان برای مدت طولانی مساجد را بست؟ اینکه مساجد بسته باشند در کجای فقه ما قرار دارد؟
از عجایب روزگار است که برای نخستین مرتبه در تاریخ تشیع حرم امام رضا (ع) بسته شده است، مجوز این امر چیست؟ توجیه فقها چیست؟ حکم اولیه، ثانویه یا حکم حکومتی یا از باب تزاحم است؟ مردم درباره این موضوعات سئوال دارند. نقش نظام اسلامی، دولت دینی و حاکم شرع برای مقابله با بحران اجتماعی که بر اثر بیماری به وجود آمده است چیست؟
آیا حاکم، حکم الهی را به صورت موقت تعطیل کرده است یا حاکم در تزاحمات اهم و مهم را شناسائی کرده است؟ حاکم حکم تصمیمات دولت را چگونه تنفیذ کرده است؟ آیا ما می‌توانیم مخالفت کنیم؟ مسئولان دولتی می‌گویند مساجد را مراقبت کنند، فاصله گذاری را رعایت کنند و جماعت تعطیل باشد. در اینجا تشخیص موضوع با کیست؟ آیا امام جماعت می‌تواند اقدام کند؟
در واقع این موضوعات یکسری مسائل مربوط به تصمیمات نظام و فقه حکومتی است. قسم اول مربوط به تعظیم شعائر است و حرم ائمه یکی از مهم‌ترین مصادیق تعظیم شعائر است؛ اگر اضطرار به تعطیلی باشد توجیه آنها چیست؟ از طرفی اختیارات مربوط به حاکم دینی است و حاکم دینی تصمیمات دستگاه را تنفیذ کرده است. راهکار پیشنهادی برای پاسخ به این مسائل آن است که در درجه اول به ادله‌ای که مربوط به بقاع متبرکه و جایگاه این اماکن مقدسه است مراجعه شود که نقش محوری مساجد چیست؟
بیماری کرونا ما را به بازخوانی مدیریت مساجد فرا می‌خواند.
در شرایطی که بازار و بیمارستان‌ها را نمی‌توان تعطیل کرد مساجد را به این دلیل که فقط نماز جماعت است می‌توان تعطیل کرد که در اینجا ضرورت پیش می‌آید که نقش مسجد در جامعه دینی مرور شود همچنین نقش زیارت در اصلاح امور جامعه نیز باید مورد توجه قرار گیرد؛ زیارت دریایی از مباحث دارد و نمی‌توان زیارت را تعطیل کرد و سبک شمرد.
در اینجا نیاز است که به جایگاه حاکم نگاه شود و موضوع شناسی در این امر بسیار حائز اهمیت است. اگر تعطیلی مساجد و حرم‌ها و اماکن متبرکه ادامه پیدا کند آسیب‌های فراوانی دارد. در واقع بیماری کرونا ما را به بازخوانی مدیریت مساجد فرا می‌خواند؛ اگر در شرایطی نمی‌توان کنترل کرد، اشکال در نبود مدیریت فنی مساجد است.
حجت الاسلام ابراهیمی، با تأکید بر این مطلب که پدیده کرونا به عنوان موضوع مستحدثه مطرح نیست، گفت: کرونا بیماری است که جامعه پزشکی و علم طب جدید آن را شناخته است و در عین حال عوارضی دارد.عمده بحثی که فقه را درگیر می‌کند این است که این بیماری برای انسان ضرر دارد و حکم فقهی آن پیچیده نیست و نیاز به استنباط ندارد. در اینجا علاوه بر ضرر فردی با یک بحث اجتماعی نیز روبرو هستیم که درصد احتمال بزرگ نیست، اما محتمل آن بزرگ است.
نیاز است که نگاه ما نسبت به قواعد و مفاهیم فقها توسعه پیدا کند.
ما با یک شکل جدیدی از ضرر مواجه هستیم. مکلف تکالیفی دارد و این حیطه تکلیف، تزاحمی پیدا می‌کند و آن دامنه‌ای از ضرر، نسبت به سایر افراد جامعه است. ما وارد بحث تعارضی و تزاحمی می‌شویم که بین تکلیف انسان و مکلف است و آسیبی است که به من یا جامعه سرایت می‌کند، اما در عین حال کرونا مسئله جدیدی ایجاد نکرده است، اما نیاز است که نگاه ما نسبت به قواعد و مفاهیم فقها توسعه پیدا کند و به سمت توسعه معنایی رفت.
حجت الاسلام الهی خراسانی، با بیان این مطلب که در شرایط فعلی برخی امور که ربطی به فقه و فقها ندارد به آنان نسبت داده می‌شود، گفت: در واقع بحث فقهی لوازمات و روش بندی خود را دارد و کلیت مواجه ما با کرونا معضل فقهی نیست؛ بخشی از آن مربوط به ضرر به افراد و بخشی هم ضرر شیوع است و بخش دیگر مربوط به بیماری و شیوع بیماری است و این امر چالش جدی برای فقه نیست و مسئله جاری است.
در ساحت مسائل تکلیفی فقها قضیه روشن است و عناوینی مثل ضرر و حرج در واقع تزاحم ایجاد نمی‌کند و از باب حکومت است. هیچ واجد ضرری در اسلام نداریم که تشدید شده باشد و آنچه که از تکالیف مشقت بار و رنج آور است تحلیل درستی نسبت به آن نمی‌شود و همه ملاک‌ها مربوط به فرد مکلف نیست؛ همه عناوین ثانویه از باب حکومت به عناوین اولیه مقدم هستند؛ مثلا نماز و روزه‌ای که ضرر ندارد واجب است.
ابعاد انسانی قضیه مهمتر از عادات مناسکی است.
در شاخه فقه حکومتی و اجتماعی در شرایطی که اضرار به دیگران مطرح است، وظیفه دولت این است که نسبت به کسب و کار‌های پرضرر فکر جدی داشته باشد. در احکام وضعی اگر کسی ضرر کرد تضمین ضمان آن چه می‌شود در فقه پیش بینی شده است و در قانون کیفری و مدنی موجود و ضمان آور است.
آنچه که در بیماری کرونا تازگی دارد داشتن ابعاد فقهی است که خلاف عرف عادات مناسکی ما است؛ در اینجا فقط ابعاد فرهنگی مورد توجه نیست بلکه ابعاد مالی هم دارای اهمیت است چراکه ابعاد انسانی قضیه مهمتر از عادات مناسکی است و نمی‌توان به دنبال حفظ عادات مناسکی به هر قیمتی بود.
حجت الاسلام اسلامی، در بخش دوم در پاسخ به این پرسش که کرونا چه ساحت از ساحت‌های فقه موجود را با چالش مواجه کرده است و راه رهایی از این چالش‌ها چیست؟ گفت: این مسئله ابهام دارد چراکه فقط مسئله ضرر نیست و هر ضرر و حرجی منفی نیست پس مستحدثه نیست. تعطیلی مسجد و حرم امام رضا (ع) ضرر دارد پس بگوییم زیارت امر تزئینی است و حفاظت از فرهنگ عمومی مهم است؛ در این صورت وقتی می‌خواهیم تطبیق کنیم مشکل می‌شود.
این فاصله گذاری اجتماعی را در حرم می‌توان رعایت کرد، اما گاهی آثار و تبعاتی دارد که اگر باب باز شد نمی‌توانیم کنترل کنیم و به همین دلیل در شرایط اضطراری حرم بسته می‌شود، اما زیارت در فاصله دورتر مقدور است و تعطیل نمی‌شود، جنبه شعائری مساجد نیز تعطیل نمی‌شوند و دین زنده است؛ نمی‌توان آن را تعطیل کرد. مسجد و جماعت به صورت موقتی تعطیل می‌شوند و مجددا بازگشایی صورت می‌گیرد چراکه فلسفه وجود این اماکن مذهبی اصلاح امور اجتماعی است.
حجت الاسلام ابراهیمی، اظهار داشت: کرونا بیماری جدید است و در عین حال موضوع جدیدی را وارد فقه نکرده است و موضوعی که پیدا شده است از قواعد فقهی و موضوعاتی است که بیماری در بشر وجود دارد، ضرر دارد و فقه را با چالش مواجه کرده است. به این بخش می‌توان دو نگاه داشت که یکی نگاه به ذات و متون فقها است که با چالش و موضع جدیدی روبرو نیستیم و غیر از ضرر است و نگاه دوم اینکه فقه در عرصه عمل و جایگاه فرهنگی فقه در زندگی مسلمان‌ها در کجا قرار دارد؟
در شرایط فعلی چالش فقه، چالش فرهنگ فقه است.
در این جایگاه جدید فقه جایگاه نوین پیدا کرده است و آداب آئینی پر رنگ شده است؛ حتی بر تکالیف غلبه پیدا کرده است. این نگاه فرهنگی به فقه است که در زندگی اسلامی خودمان با آن مواجه هستیم. در شرایط فعلی چالش فقه، چالش فرهنگ فقه است، اما همچنان نگاه ما به فقه نگاه شخصی است.
کرونا از ابعاد مختلف تأثیرات مفیدی داشته است و این چالش را پررنگ کرد. نکته دیگر برداشت معنوی است که هیچ کس منکر این تأثیرات نیست چراکه تأثیر دعا در جسم و بدن به لحاظ مبانی تجربی اثبات شده است که نمی‌توان با نسخه مکتوب پزشک چنین اثراتی را ایجاد کرد. در واقع کرونا نگاه معنوی و معناداری معنوی را در زندگی دینی ما تغییر داد و به همین دلیل ما باید تجدید نظری در فرهنگ فقاهت و زندگی دینی خودمان داشته باشیم.
حجت الاسلام الهی خراسانی، گفت: آنچه در بحران کرونا بروز کرده است چالش مدیریتی و تدبیری است که در یک پاندمی ضعف مدیریتی در پزشکی و امور مساجد وجود دارد. باید پروتکل هائی برای باز بودن مساجد طراحی شود و این ربطی به فقه ندارد، اینها ضعف‌های تدبیر است که نیاز به توسعه آموزش‌های فردی است.
حجت الاسلام دری، در ادامه بیان داشت: یکی از پرسش‌ها که ساحت‌های فقه را با چالش مواجه کرده است این است که چرا فقها دنباله رو پزشکان هستند و خودشان نمی‌توانند تدبیری مستقل از پزشکان داشته باشند؛ در واقع کارآمدی فقه یکی از چالش هائی است که کرونا ایجاد کرد.
متدینین مناسک زده چالش دیگر هستند؛ می‌توان گفت که فقها در فرهنگ عمومی و مناسک زده ما مقصر هستند چراکه برای عزاداری‌ها پیاده روی دارند و برای موالید این امر انجام نمی‌شود. ما نذر فرهنگی را امر جدیدی می پنداریم چراکه فتوای فقهی نداریم. می‌توان گفت که عوام زدگی در مبانی کلامی وجود دارد که بسته شدن حرم‌ها و شفاخانه بودن مربوط به عوام زدگی کلامی است.
حجت الاسلام اسلامی، در پاسخ به اشکال حجت الاسلام دری درباره عوام زدگی در مبانی کلامی گفت: اساس فقه جمع ادله است و ادله‌ای که درباره جایگاه اماکن مقدسه است در واقع اماکن در حد تزئینی نیست؛ خدمت و کارکرد و نقش آنان در احیای دین لایه‌های مختلف دارد و بر اساس تزاحم برخی از لایه‌ها و قسمت‌ها تعطیل می‌شود و اصل آن تعطیل بردار نیست.
بدون دیدگاه