دکتر سیدمصطفی احمدزاده، دانشیار قرآن و مطالعات اجتماعی پژوهشکده اسلام تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تأکید می‌کند شاخص‌های قرآنی چون نرم‌افزاری الهی، زندگی را از روتین مادی به عبادتی پیوسته تبدیل می‌کنند. برای کشف الگوریتم قرآن در ساخت انسان تمام‌ قد الهی، این مصاحبه خواندنی را از دست ندهید.

عبودیت و استعانت در سیره یوسف نبی(ع)، الگوی انسان قرآنی

دکتر احمدزاده با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین شاخص‌های انسان قرآنی، مسئله توحید است؛ بیان می‌کند: «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم» را می‌توان جلوه‌ای کاربردی از توحید دانست. خداوند قرآن را با این عبارت آغاز کرده و تکرار آن در ابتدای هر سوره، جایگاه ویژه‌اش را نمایان می‌کند. انسان قرآنی کسی است که هر فعلی را با نام خدا شروع می‌کند؛ چنان‌که در روایات نیز بر این امر تأکید شده است: «مؤمنان کسانی‌اند که کارهای خود را با بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم آغاز می‌کنند» از بیداری تا خواب، در همه اعمال روزمره؛ از خوردن غذا، نوشتن متن، امضای اسناد، ورود به مکان‌ها، سوار شدن بر وسیله نقلیه، روشن کردن ابزارها و حتی پیش از خواب و… گفتن «بسم‌الله» سبب استعانت از خداوند و بهره‌مندی از انرژی و انگیزه مضاعف برای انجام کارها با بالاترین کیفیت می‌شود. این پیوند مداوم با خالق، انسان را در مسیر توحید ناب قرار می‌دهد. به‌راستی، آغاز هر عمل با «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم» از بارزترین ویژگی‌های انسان قرآنی است.

او اضافه می‌کند: از دیگر شاخص‌های انسان قرآنی که با توحید پیوند می‌خورد، مسئله استعانت از حضرت حق و عبودیت در برابر او است. عبارت «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» را هر روز در نماز تکرار می‌کنیم؛ این آینه تمام‌نمای توحید عملی است: «خدایا! تنها تو را می‌پرستم و تنها از تو یاری می‌جویم». انسان قرآنی در تمامی اعمال، رفتار، گفتار و کردارش پیوسته از خداوند مدد می‌طلبد. حیات حضرت یوسف(ع) در قرآن، تجسم عینی این شاخص است. ایشان هنگام افتادن در چاه، با خدا رازونیاز کرد. پس از نجات از چاه و فروخته شدن در بازار، آیات الهی را یادآور شد و در قصر عزیز مصر، پرستش خدا را فراموش نکرد. در مواجهه با درخواست نابجای زلیخا، نام الله را سپر ساخت. در وزارت و قدرت، توکل به حق را رها نکرد، هنگام درخواست برادران برای غذا، لطف خدا را یاد کرد و حتی در وصال با پدر، عظمت پروردگار را ستود. قرآن کریم در سراسر سوره یوسف(ع)؛ از چاه تا زندان، از وزارت تا وصال بر این حقیقت تأکید دارد که انسان قرآنی در همه احوال؛ سختی و آسانی، بیماری و تندرستی، خوشی و ناخوشی، تنها خدا را می‌پرستد و تنها از او یاری می‌جوید. این کرنش عبودیت و استعانت همیشگی، جوهره حیات مؤمنانه است.

اعتدال، سیره قرآنی انسان مؤمن در پرتو آیه «وَلا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَی عُنُقِکَ…»

این قرآن‌پژوه برجسته ادامه می‌دهد: اعتدال و میانه‌روی در زندگی، از شاخص‌های برجسته انسان قرآنی است. قرآن کریم در آیات متعددی از عبادت و اعتقاد تا اقتصاد، فرهنگ، سیاست، اجتماع و حتی انفاق؛ بر رعایت میانه‌روی در رفتار، گفتار و کردار تأکید دارد. این کتاب الهی با بیان این آموزه‌ها، انسان متعادل را کسی می‌داند که ورودی‌ها و خروجی‌هایش در تمامی حوزه‌ها متوازن است. نمونه آشکار این اصل، دستور قرآن به اعتدال حتی در انفاق است. خداوند در سوره اسرا فرموده است «وَلا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَی عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا» یعنی نه چنان دستت را بسته دار که هیچ ندهی و نه آنچنان بگشای که همه را ببخشی که در این صورت، ملامت‌زده و درمانده خواهی شد. حضرت لقمان(ع) نیز در وصیت به فرزندش، «وَقْصِدْ فِی مَشْیِکَ» (میانه‌روی در رفتارت را پیشه کن) را سرمشق زندگی می‌داند: در عبادت، میانه‌روی کن، در کار و معیشت، اعتدال را رعایت کرده و در رسیدگی به امور شخصی و تعامل با خانواده و خویشاوندان، از افراط و تفریط بپرهیز. قرآن کریم با این آموزه‌ها، مسلمانان را به سبک‌ زیستی‌ای فرامی‌خواند که در آن، حتی نیکوکاری نیز از چارچوبِ اقتصاد و میانه‌روی خارج نمی‌شود.

شُکر؛ پل ارتباطی انسان قرآنی با خالق در پرتو آیه «الحمدلله رب العالمین»

دکتر احمدزاده یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های انسان قرآنی را شکرگزاری ذکر کرده و توضیح می‌دهد: شکرگزاری از خداوند، یکی از بارزترین شاخص‌های انسان قرآنی است. قرآن کریم در دومین آیه خود پس از «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم» با عبارت «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» ستایش پروردگار جهانیان را سرلوحه زندگی مؤمنان قرار می‌دهد. این آیه نشان می‌دهد که سپاس از حضرت حق باید نخستین اصل در سبک زندگی انسان باشد و پس از آن، قدردانی از دیگران که بازتابی از شکر الهی است. قرآن با ظرافت بیان می‌کند: هر شُکری، حتی سپاس از انسان‌ها در نهایت به سوی خدا بازمی‌گردد. انسان قرآنی با درک این حقیقت، همواره در دو عرصه شاکر است. ابتدا شُکر عملی برای نعمت‌های الهی یعنی قدردانی پیوسته از روزی‌های خداوند، نه برای افزودن به ذات حق، بلکه برای افزایش بهره‌مندی از نعمت‌ها و تداوم آن‌ها و دیگری شُکر اجتماعی یعنی سپاس از خدمت‌رسانی دیگران که در حقیقت، قدردانی از جریان لطف خداست. این فرهنگ شکرگزاری، هم استعدادهای درونی انسان را شکوفا می‌کند و هم دریچه‌های نعمت‌های تازه را می‌گشاید. همان‌گونه که در آیه ۷ سوره ابراهیم آمده است «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» اگر سپاسگزاری کنید، قطعاً نعمت شما را افزون خواهم کرد. بنابراین، مؤمن قرآنی در همه حال از دریافت کوچک‌ترین خدمات انسانی تا برخورداری از بزرگ‌ترین موهبت‌های الهی شاکر است و این سپاس، او را به قله‌های انسانیت رهنمون می‌کند.

انفاق چندبُعدی؛ سیره قرآنی مؤمن در پرتو آیه «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُون»

وی به شاخص مهم دیگر اشاره کرده و یادآور می‌شود: انفاق، از شاخص‌های اساسی انسان قرآنی در آموزه‌های قرآن کریم است. خداوند در آیات پرشماری ازجمله نخستین آیات سوره بقره، ویژگی مؤمنان را این‌گونه ترسیم می‌کند: «وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ» از آنچه به آنان روزی دادیم، انفاق می‌کنند. نگاه قرآن به انفاق، محدود به بُعد اقتصادی نیست؛ این مفهوم، گستره‌ای وسیع از مشارکت نیکوکارانه را دربرمی‌گیرد. انفاق مالی یعنی اختصاص بخشی از درآمد به صدقه، قرض‌الحسنه یا کمک مستقیم به نیازمندان. انفاق علمی؛ انتقال دانش، پرورش تفکر نقاد یا افزایش آگاهی دیگران. انفاق اجتماعی؛ حل مشکلات افراد با استفاده از ارتباطات یا اشتراک‌گذاری ابزارها و امکانات و انفاق تربیتی یعنی الگوسازی عملی برای تشویق دیگران به نیکوکاری (چه در خلوت و چه در جلوت). قرآن با این نگاه جامع، انسان قرآنی را کسی می‌داند که برنامه‌ریزی برای انفاق در اشکال گوناگون، بخشی جدایی‌ناپذیر از سبک زندگی او است. این فرهنگ بخشش، هم نیازمند پنهان‌داری در برخی موارد (برای اخلاص) و هم آشکارسازی در موقعیت‌های دیگر برای ترغیب جامعه است. به‌راستی، «انفاقِ چندوجهی» همان کلید قرآنی تکامل فردی و اجتماعی است.

ایثار؛ تجلی ایمان قرآنی در سیره علوی و آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ»

دانشیار قرآن و مطالعات اجتماعی پژوهشکده اسلام تمدنی با بیان نقش ایثار تشریح می‌کند: ایثار یعنی گذشتن از دارایی، جان یا هر سرمایه‌ای برای رضای خدا، از ویژگی‌های برجسته انسان قرآنی است. قرآن کریم در آیات متعددی به این فضیلت اشاره می‌کند. ایثار مادی مانند فداکاری حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) که غذای خود را به نیازمندان بخشیدند و فرمودند: «إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاءً وَلَا شُکُورًا» فقط برای خشنودی خدا می‌دهیم و هیچ پاداشی از شما نمی‌خواهیم. ایثار جانی؛ همانند جانفشانی امیرالمؤمنین(ع) که در «لیلهالمبیت» به جای پیامبر(ص) خوابید تا جان ایشان حفظ شود. قرآن این فداکاری را ستوده و می‌فرماید «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ» و برخی جان خود را برای طلب رضای خدا می‌فروشند و ایثار اجتماعی مانند انصار مدینه که خانه‌ها، اموال و غنایم خود را با مهاجران تقسیم کردند تا وحدت اسلامی تقویت شود. این الگوها نشان می‌دهد انسان قرآنی در همه عرصه‌ها از مال تا جان، ایثار را نهادینه می‌کند؛ نه برای سپاس مردم، بلکه تنها برای «مَرْضَاتِ اللَّه». حتی شهادت، والاترین شکل این ایثار است که آرامش جامعه را تضمین می‌کند. قرآن با ترسیم این سیره، مؤمن را به فرهنگ گذشت بی‌منت فرامی‌خواند.

اخلاص؛ جوهره عمل قرآنی در پرتو آیه «قُلْ إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُکِی…»

دکتر احمدزاده در پایان با بیان اینکه اخلاص از کلیدی‌ترین شاخص‌های انسان قرآنی است، می‌گوید: اخلاص یعنی انجام اعمال تنها برای رضای خدا. این مفهوم به معنای پیراستن نیت از هر انگیزه غیرالهی؛ اعم از مادی (ثروت، مقام) یا معنوی (آبرو، شهرت) است. قرآن کریم در آیات متعددی بر این اصل تأکید می‌کند. تجرید نیت؛ قُلْ إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِین یعنی بگو نماز، عبادت، زندگی و مرگم، همه برای خدای جهانیان است. پاداش الهی؛ «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا» و کسانی که در راه ما جهاد کنند، به یقین راه‌های خود را به آنان می‌نمایانیم. انسان قرآنی با تمرین اعمال کوچکِ خالصانه مانند کنار گذاشتن سنگی از راه مردم، تنها برای خدا، این فضیلت را در خود پرورش می‌دهد. او می‌داند حتی کنش‌های به ظاهر پیش‌پاافتاده، اگر با نیت خالص همراه باشند مسیر هدایت را می‌گشایند. اخلاص، نه در گرو اعمال بزرگ، بلکه در نیت پیراسته از غیرخداست؛ همان‌گونه که قرآن، نماز و جهاد را تنها با این شرط مقبول می‌داند.