به مناسبت هفته پژوهش و نشستهای حکمرانی نبوی به مناسبت ۱۵۰۰ سالگی ولادت پیامبر اسلام(ص) بررسی شد؛
قاعده «نهی از افساد»؛ مبنای فقهی تنظیم رفتار در جنگ از منظر سیره نبوی
مجتبی فانی، رئیس اداره امور پژوهشی پژوهشکده اسلام تمدنی خراسان رضوی، در نشستی علمی نشان داد که قاعده فقهی نهی از افساد، اصلی فراگیر است که از معاملات تا حقوق جنگ امتداد یافته و سیره پیامبر(ص) در جنگهای صدر اسلام، نمونه عینی اجرای آن است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده اسلام تمدنی، در سلسله نشستهای علمی هفته پژوهش و در چارچوب نشستهای «حکمرانی نبوی» که به مناسبت بزرگداشت هزار و پانصدمین سال ولادت پیامبر اکرم(ص) برگزار شد، نشست علمی «کاربرد قاعده نهی از افساد در جنگ؛ با نگاهی به سیره پیامبر(ص) در جنگهای صدر اسلام» با ارائه استاد مجتبی فانی و دبیری علمی دکتر مهدی قاسمی برگزار شد.
در این نشست، رئیس اداره امور پژوهشی پژوهشکده اسلام تمدنی به تبیین قاعده فقهی «نهی از افساد» پرداخت و با استناد به مبانی قرآنی، روایی و سیره عملی پیامبر اسلام(ص)، بر این نکته تأکید کرد که این قاعده تنها به حوزه معاملات محدود نیست، بلکه بهعنوان یک اصل کلان اخلاقی ـ حقوقی، رفتار مسلمانان را حتی در شرایط جنگ نیز تنظیم میکند و هرگونه اقدام مفسدهآمیز و خارج از ضرورت را منع میسازد.
از معاملات تا حقوق جنگ
فانی در بخش نخست سخنان خود، با تشریح مفهوم «افساد» در لغت و اصطلاح فقهی، آیات قرآن کریم بهویژه آیه ۵۶ سوره اعراف («وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا») را پایه اصلی این قاعده دانست و افزود: در فقه امامیه، افساد شامل هر عملی است که نظام اقتصادی، اجتماعی یا طبیعی را مختل کند. وی با اشاره به آرای فقهایی چون شیخ طوسی، محقق حلی، صاحب جواهر و شیخ انصاری، تأکید کرد که منع معاملات مفسدهآمیز، سابقهای ریشهدار در فقه شیعه دارد و فقهای معاصر نیز این قاعده را به مسائل نوپدید تعمیم دادهاند.
تعمیم قاعده به عرصه جنگ
این پژوهشگر در ادامه، با چهار استدلال اصلی، امکان و ضرورت تعمیم قاعده نهی از افساد به حقوق جنگ را تبیین کرد. به گفته وی، عمومیت آیات قرآن، بهویژه آیاتی که نابودی «حرث و نسل» را مصداق افساد میدانند، به روشنی شامل عرصههای نظامی میشود. همچنین روایات نبوی درباره منع کشتن غیرنظامیان و تخریب بیضابطه، و نیز حکم عقل به قبح تباهی و ظلم، همگی بر این تعمیم دلالت دارند. فانی افزود: بسیاری از فقهای امامیه، از جمله امام خمینی(ره) و آیتالله مکارم شیرازی، در باب جهاد بهصراحت از منع اتلاف بیفایده و کشتار غیرنظامیان سخن گفتهاند که عین تطبیق قاعده نهی از افساد است.
سیره نبوی؛ الگوی عملی نفی افساد
در بخش پایانی، سیره پیامبر اکرم(ص) در جنگهای صدر اسلام بهعنوان شاهد عینی اجرای این قاعده بررسی شد. فانی با اشاره به جنگ بدر، احد، خیبر، فتح مکه و حنین، تأکید کرد که پیامبر(ص) حتی در سختترین شرایط جنگی، از کشتار غیرنظامیان، مثله کردن کشتهشدگان، تخریب محیط زیست و غارت اموال جلوگیری میکرد و همواره اصل ضرورت، تناسب و پرهیز از افساد را رعایت میفرمود.
نتیجهگیری
به گفته وی، قاعده نهی از افساد، فراتر از یک قاعده اقتصادی، ستون فقه اخلاقی اسلام در تنظیم خشونت و محدودسازی جنگ است. این قاعده با هدف جلوگیری از تبدیل جنگ به عرصه تباهی، میتواند مبنای مستحکمی برای «حقوق بشردوستانه اسلامی» باشد؛ حقوقی که نهتنها با کنوانسیونهای بینالمللی معاصر همخوان است، بلکه با تکیه بر کرامت انسانی، ظرفیت پاسخگویی به چالشهای جنگهای مدرن را نیز دارد. وی در پایان، انجام مطالعات تطبیقی با دیگر مکاتب فقهی اسلامی و پژوهشهای میانرشتهای با حقوق بینالملل را بهعنوان مسیرهای آینده این حوزه پیشنهاد کرد.
بدون دیدگاه