کتاب «نظریه اعتبار قانونی در گذار از شخصیت گرایی» که در گروه پژوهشی فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدّنی و با هدف توسعه مباحث فلسفه علم اصول (از موضوعات و محورهای راهبردی گروه) به انجام رسیده بود، توسط نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شد. کمی پیشتر با مؤلف محترم کتاب حجت الاسلام و المسلمین علی الهی خراسانی به گفتگو نشستیم. به بهانه انتشار این اثر گرانقدر در ادامه خلاصه ای از مصاحبه تقدیم می شود:
مروری بر محتوای کتاب
در اصول فقه معاصر، مباحث حکم‌شناسی جایگاه ویژه‌ای دارد. تفسیر حکم به اعتبار و توجه ویژه به اعتبارات عقلائی توسط برخی اساتید اصولی مطرح شده است. به طور مثال محقق اصفهانی و به ویژه شاگرد ایشان علامه طباطبایی، مباحث تفصیلی و گسترده‌ای در رابطه با اعتبارات عقلائی دارند. شهید صدر همچنین نسبت به حکم‌شناسی و عنصر اعتبار، نگاه‌های خوب و دقیقی را مطرح کردند. در این میان آیت الله سیستانی به عنوان یکی از شاگردان برجسته آیت الله خوئی و شیخ حسین حلّی که به نظر بنده تربیت شده هر سه مکتب علمی فقهی در جهان معاصر است؛ یعنی مکتب مشهد، مکتب قم و مکتب نجف، نگاه ویژه و ممتازی را در بحث اعتبار در اصول مطرح کردند. این تحقیق، یکی از دیدگاه‌های اساسی و اصولی آیت الله سیستانی را مورد بررسی قرار داده که نظر ایشان در باب اعتبارات است. با توجه به اینکه یک دوره کامل اصول فقه و مباحث فقهی گسترده‌ای از ایشان منتشر نشده است، این مباحث به صورت پراکنده در برخی تقریرات منتشر شده از شاگردان ایشان و درس خارج برخی اساتید و شاگردانشان منعکس شده که در این تحقیق به عنوان یک نظریه منسجم و ساختارمند با عنوان نظریه اعتبار قانونی در گذار از شخصیت‌گرایی عرضه شده است.
نکته مهمی که باید گفت این است که این تحقیق به هیچ عنوان، تقریری صرف و روایتی محض از آراء آیت الله سیستانی نیست، بلکه شالوده و جوهره اصلی این تحقیق دیدگاه اصولی آیت الله سیستانی است که در یک ساختار نوین و نظریه‌پردازی مطرح شده است.
ساختار این پژوهش نیر عبارت است از: بخش اول شخصیت‌گرایی، چیستی و کاربرد اصولی آن؛ بخش دوم اعتبار قانونی، چیستی و کاربرد اصولی؛ بخش سوم، نسبت‌سنجی اعتبار قانونی با حکم جزایی؛ و بخش چهارم نظریه اعتبار قانونی و احتمال تکلیف.
در هر چهار بخش، مباحث علمی مطرح شده است که در برخی از آنها نوآوری‌هایی وجود دارد. مانند اینکه برای اولین بار، شخصیت‌گرایی به مثابه یک پارادایم اصولی، طرح و تبیین شده است که می‌تواند سرفصل جدیدی در دانش نوپای فلسفه علم اصول باشد. همچنین نظریه حق الطاعه در ذیل پارادایم شخصیت‌گرایی و بر اساس دیدگاه‌های اصولی آیت الله سیستانی مورد بررسی و نقادی قرار گرفته است.
یکی از ویژگی‌های قابل توجه این پژوهش، بیان نقدهایی است که بر این نظریه عنوان شده است که توسط اساتیدی همچون آیت الله شیخ صادق لاریجانی و حجت الاسلام و المسلمین محمدتقی شهیدی و حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر رشاد و دیگران مطرح شده و به تمام این نقدها در این پژوهش پاسخ داده شده است و سعی نگارنده بر آن بوده که در این پژوهش ، نظریه اعتبار قانونی به عنوان یک نظریه اصولی موجّه و قابل دفاع، مطرح شود تا در ساحت‌های علمی مورد استفاده و نقد و بررسی قرار گیرد.
گزارشی از فرآیند انجام تحقیق
بنده با حضور در درس خارج اصول آیت الله سیدمحمود هاشمی شاهرودی به عنوان یکی از شاگردان ممتاز شهید آیت الله سیدمحمدباقرصدر و آیت الله شیخ مهدی مروارید به عنوان یکی از شاگردان ممتاز آیت الله سید علی سیستانی، این ایده برای بنده مطرح شد که مطالعاتی حول مباحث حکم‌شناسی داشته باشم. در طول این مطالعات به این نکته پی بردم که آیت الله سیستانی دیدگاه‌های قابل توجه و قابل تأملی را در بحث حکم‌شناسی و ملحقات آن دارد که مناسب است محور یک تحقیق تفصیلی قرار بگیرد. البته با توجه به اینکه نظرات ایشان منتشر نشده و یا به صورت پراکنده در بیان شاگردان ایشان هست، رسیدن به یک نظریه منسجم بر اساس دیدگاه اصولی آیت الله سیستانی بسیار سخت و حتی ناشدنی به نظر می‌رسید. با توجه به این نکته، گفتگوهای علمی متعددی را با برخی شاگردان ایشان آغاز کردم. از جمله اساتید معظمی همچون شیخ مهدی مروارید، سید احمد مددی، سید هاشم هاشمی، سیدمنیر خبّاز و نیز فرزند آیت الله سیستانی، سیدمحمدباقر سیستانی که با ایشان دو گفتگوی علمی در نجف و یک گفتگوی علمی در مشهد داشتم. تا پرسش‌ها و ابهاماتی که در حین مطالعاتم پیش آمده بود، برطرف شود.
در طول نگارش این تحقیق آیت الله شیخ مهدی مروارید نظارت کلی بر ساختار کتاب داشتند و محتوای کتاب را نیز مورد تأیید قرار داده‌اند. باید گفت نظریه‌ای که در این کتاب مطرح شده است، به صورت اکتشافی و ساختارمند برای اولین بار در فضای علمی و دانش اصول ارائه شده است.
گروه پژوهشی فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدّنی در طول چند سال انجام این تحقیق، حمایت‌های مناسبی را انجام داد که جا دارد از مدیران وقت گروه آقایان حجت الاسلام و المسلمین دکتر جهانگیری، حجت الاسلام و المسلمین دکتر ناصری، حجت الاسلام و المسلمین مجتبی الهی تشکر کنم، به خصوص از حجت الاسلام و المسلمین شفیعی که راهنمایی‌های ایشان در تنظیم نهایی کتاب، راهگشا بود.
مخاطبین و کاربرد این اثر
مخاطبین این پژوهش طلاب، دانشجویان و اساتید حوزه و دانشگاه در رشته فقه و اصول می‌باشند که امیدوارم این پژوهش بتواند به تعمیق مباحث اصول فقه معاصر کمک نماید. کاربرد علمی این پژوهش را نیز می‌توان به طور خاص در پیشبرد مباحث فلسفه علم اصول و نیز مباحث حکم‌شناسی در اصول فقه معاصر دانست.
شایان ذکر است کتاب «نظریه اعتبار قانونی در گذار از شخصیت‌گرایی» اولین اثر منتشر شده گروه پژوهشی فقه کاربردی در انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است.
تهیه و تنظیم: مجتبی فانی
۱۹ آبان‌ماه ۱۳۹۵
بدون دیدگاه