پیش‌نشست‌های همایش ملی خواجه نصیرالدین طوسی و گفتمان امامت برگزار شد؛
بررسی اندیشه‌های خواجه نصیرالدین طوسی در حوزه کلام و امامت
نقش خواجه نصیرالدین طوسی در تحول علم کلام و تبیین جایگاه امامت بررسی شد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده اسلام تمدنی، پیش‌نشست‌های همایش ملی خواجه نصیرالدین طوسی و گفتمان امامت در پژوهشکده اسلام تمدنی برگزار شد. در این نشست‌ها، پژوهشگران و اساتید به بررسی ابعاد مختلف اندیشه‌های خواجه نصیرالدین طوسی در حوزه کلام و امامت پرداختند.
بررسی بسترهای تاریخی و فرهنگی تجریدالاعتقاد
محمد باغستانی در سخنرانی خود با عنوان درآمدی بر بستر شکل‌گیری تاریخی و فرهنگی تجریدالاعتقاد به فضای فکری و مذهبی پیش از نگارش این اثر پرداخت.
وی تأکید کرد: پیش از نگارش این کتاب، فضای متمایز و جدا کردن فرقه‌ها از یکدیگر بر کلام اسلامی حکام بود؛ یعنی هر فرقه‌ای می‌کوشید از طریق علم کلام دیدگاه‌های خود را بر صدر بنشاند. در واقع حمایت دولت‌های آن روزگار از برخی فرقه‌ها، به تشدید چنین فضایی دامن می‌زد و در نتیجه پیامدهای گسترده‌تری نیز به همراه داشت. در سده‌های چهارم و پنجم و ششم، حمایت‌های سیاسی دولت‌ها از فرقه‌ها چنان فضای متشنجی را به وجود آورده بود که حتی به آتش زدن کتابخانه‌ها و کشتن افراد منجر می‌شد. تقسیم‌بندی علوم به مجاز و غیرمجاز نیز براساس همین حمایت‌های سیاسی دولت‌ها و حکومت‌ها در این دوره شکل گرفت و چنان که گفته شد نظام امنیتی جامعه را به هم ریخت.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: پس از حملات مغول، دو فرقۀ حاکم در جهان اسلام یعنی تشیع و تسنن می‌کوشیدند از این جریان سیاسی و حاکمیت بیگانه برای ضربه زدن به یکدیگر استفاده کنند. خواجه در چنین ایامی در دوران جوانی به قلاع اسماعیلیه گریخت و امنیت نسبی به دست آورد، اما این تجربه‌های میدانی از این منازعات تأثیر زیادی بر وی گذاشت. برهمین اساس، خواجه پس از حملۀ مغول به قلاع اسماعیلیه در گفتگو با مغول و کشته شدن مردم نقشی به‌سزا داشت. از اینجا خواجه در نقش پیشکار حاکم مغول قرار می‌گیرد و بسیاری از تألیفات او پس از این دوره است.
باغستانی افزود: تجرید الاعتقاد دقیقاً در چنین فضایی نگاشته میشود. مغولان تصمیم گرفتند در ایران بمانند و حکومت ایلخانی را تشکیل دادند، در چنین فضایی کارگزارانی مانند خواجه به مغولان می‌فهمانند که اگر می‌خواهند سالیان طولانی حکومت کنند باید دست از جنگ و خونریزی بردارند و به امور فرهنگی و عمران بپردازند. در واقع خواجه می‌کوشد از طریق مغولان از بروز دیگربارۀ منازعات مذهبی و فرقه‌ای جلوگیری کند و به همین دلیل نیز اصراری بر مسلمان کردن هلاکوخان و مغولان ندارد. روش اصلی خواجه برای تحقیق این امر استفاده از علم بود و از همین رو علوم عقلی را (به معنای علم آن که براساس تفسیر ابن خلدون شامل ریاضیات و نجوم و معماری و… می‌گردد) بهانه‌ای برای تأسیس رصدخانه مراغه قرار داد.
وی گفت: رصدخانه مراغه با اینکه به ظاهر محلی برای علم هیئت و نجوم بود، اما بهانه‌ای برای گسترش فلسفه و منطق نیز قرار گرفت. یکی از کارهای مهم خواجه این بود که با نگاشتن آثار و رسائل مهم به زبان فارسی، فارسی را به زبان دوم علم در جهان اسلام تبدیل کرد. با چنین تصویری تألیف تجریدالاعتقاد در علم کلام نیز با نگاه فلسفی و در راستای پروژۀ اصلی ایشان در استفاده از علم برای تمدن‌سازی بود. در واقع خواجه از طریق تألیف تجرید الاعتقاد می‌کوشد از فضای نازل و جدلی و منازعات تفرقه افکن حاکم بر علم کلام آن روزگار رهایی یابد و علم کلام را وسیله‌ای برای ارتقاء و پیشرفت تمدن اسلامی قرار دهد.
مقایسه دو اثر کلامی خواجه نصیر در مسئله امامت
حسن جمشیدی در سخنرانی خود به مقایسه دو اثر برجسته خواجه، یعنی «تجریدالاعتقاد» و «قواعدالعقاید» پرداخت و گفت: برخی از اندیشمندان و بزرگان از شاهکارهای خلقت هستند از جمله خواجه نصیرالدین طوسی. ایشان در حوزه‌‌های مختلف علوم، آثاری برجای گذاشتند که در میان آثار اندیشمندان اسلامی، شاهکار هستند، یکی از این آثار تجریدالاعتقاد و دیگر قواعد العقاید است.
وی افزود: خواجه در کتاب قواعد گزارش کامل از بحث‌های اعتقادی ارائه می‌دهد. اهل سنت، امامت را جزء فروع می‌دانستند نه اصول. در واقع خواجه از طریق آثاری مانند قواعد زمینه‌ای فراهم می‌کند تا حرف‌هایش را بفهمند و بپذیرند. بر همین اساس ایشان هنگامی که می‌خواهد در کتاب قواعد بحث امامت را مطرح کند، دیدگاه‌های فرقه‌های مختلف شیعه را بیان می‌کند، لذا نمی‌توان گفت قوائد در بنیان خود کتابی کلامی است، بلکه می‌توان آن را بیشتر در حوزۀ فرق و ملل و نحل دسته‌بندی نمود و چندان اثری از برهان و استدلال در آن دیده نمی‌شود. عقاید یعنی باورهای ما در حوزه علم کلام، بنابراین خواجه در قواعد العقاید مباحث کلامی و باورها را در ارتباط با گروه‌ها و فرقه‌های شیعه مطرح می‌کند، بدون اینکه هیچ را تأیید و یا رد نموده و به نفع یا علیه آن استدلال بیاورد. اما تجرید الاعتقاد با معنای تجرید اعتقادات از خرافات و مسائل نفسانی و زوائد آن است که مبنای خواجه در آن طرح استدلالی اصل مباحث کلامی است.
جمشیدی گفت: بنابراین قواعد العقاید از منظر کلی و به ویژه در بحث امامت، با استدلال و برهان همراه نیست، بلکه صرفاً بیان اعتقادات و باورهای گروه‌های مختلف شیعه است، اما تجرید مشتمل بر مباحث استدلالی و برهانی در موضوعات مختلف کلامی از جلمه امامت است و به همین دلیل نیز شرح‌های بیشتری شده است. یکی از مباحث مهمی که خواجه در تجرید مطرح می‌کند، بحث برتری علی‌بن ابی طالب بر دیگر خلفا است که به تفصیل بیان می‌کند. حجم بحث امامت در تجرید بیش از دیگر مباحث است که نشان از اهمیت این بحث در آن روزگار می‌دهد.
فلسفه امامت از منظر خواجه نصیرالدین طوسی
حسین لطیفی در سخنرانی خود با عنوان فلسفه امامت از منظر خواجه نصیرالدین طوسی (با تأکید بر رسالۀ امامت) به بررسی یکی از آثار کمتر شناخته‌شده وی پرداخت.
وی افزود: کل مباحث این مجموعه نشست‌ها به سبب آن است که ما خواجه را بیش از آن چه هست، بشناسیم و بشناسانیم. فار اول این پروژه معطوف به مباحث امامت است. خواجه بیش از ۲۰ اثر کلامی دارد و شاید بتوان گفت در جهان اسلام بیش از هر اندیشمندی ادبیات امامت‌پژوهی را تولید کرده است. خواجه بزرگ‌ترین متکلمی است که بر شخصیت‌های مختلف پس از خود چه اهل سنت و چه شیعه تأثیری عمیق بر جای گذاشته است.
لطیفی گفت: رساله امام، رساله‌ای بسیار کوچک و چند صفحه‌ای است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. دو چاپ از آن وجود دارد، چاپ مرحوم انواری در ادامۀ تلخیص المحصل و دیگری چاپ آقای دانش‌پژوه که البته هیچ یک نسخه ندیده‌اند. این رساله سه فصل دارد. در فصل اول خواجه نکتۀ ظریفی را مطرح می‌کند و آن این است که اگر مسئلۀ توحید و امامت برای محقق یا دانشجو حل نشده است، نباید وارد بحث امامت شود. فصل دوم، فصل مهمی است که در ارتباط با مهدویت بحث می‌کند، اما خیلی خلاصه از آن می‌گذرد. نکتۀ اصلی این فصل آن است که دلیل اصلی غیبت معصوم؛ نه از جانب خداوند و امام لاکه از جانب مکلفین است، هرگاه مکلفین آمادگی داشته باشند، ظهور رخ می‌دهد. در فصل سوم و آخر ایشان بحث امامت را ذیل پنج سئوال مطرح می‌کند: امام چیست؟؛ آیا امام الان هست یا وجود ندارد؟ برای چه به امام نیاز داریم؟ امام چگونه است؟ امام کیست؟
این پیش‌نشست‌ها به عنوان بخشی از همایش اصلی، فرصت مهمی را برای بررسی اندیشه‌های خواجه نصیرالدین طوسی و نقش او در تحول مباحث امامت و علم کلام فراهم کرد.
بدون دیدگاه