به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دکتر ولایتی، به جرئت می‌توان گفت که در هیچ‌یک از ادیان و مکاتب به اندازۀ اسلام، بر کسب معرفت و آگاهی یا دانش‌اندوزی و ژرف‌نگری در زندگی تأکید نشده است. مسلمانان با سرمشق قرار دادن گفتار و رفتار بزرگان دین به کسب و ترویج معارف و علوم مختلف همت گماشتند و رهاورد تلاش‌هایشان بنیاد نهادن بنای بلند فرهنگ و تمدن اسلام بود. در این میان، ایرانیان نقش محوری و اصلی داشتند.
دکتر ولایتی در این کتاب نگاهی دارد علمی و مستند به زمینه‌ها، اهداف و روند شکل‌گیری فرهنگ و تمدن اسلام و ایران. در جلد نخست این کتاب، دکتر ولایتی پس از مقدمه‌ای مفید، به شرح برخی کلیات، از جمله فصل اول: بنیادهاى مفهومى و زمینههاى تاریخى (فصل اول) و عصر دعوت و فتوحات (فصل دوم) می‌پردازد و آن‌گاه در بخش دوم، زمینه هاى شکل گیرى تمدن اسلامی را شرح می‌دهد. مطالب مندرج در این بخش عبارتند از جایگاه علم و دانش و تاریخ کتابت در فرهنگ و تمدن اسلامى (فصل اول)، انتقال علوم و جذب دانشمندان به جهان اسلام (فصل دوم)، نهضت ترجمه (فصل سوم)، و مراکز علمى در تمدن اسلامى (فصل چهارم).
دکتر ولایتی در بخش سوم که عنوان آن شکوفایى علوم در تمدن اسلامى است پس از ذکر پیش‌درآمدی، به طبقه بندى علوم در تمدن اسلامی می‌پردازد و آن‌گاه در موضوع رشته‌های مختلف علوم نظیر ریاضیات (فصل اول)، نجوم (فصل دوم)، فیزیک و مکانیک (فصل سوم)، طب شامل پزشکى، داروشناسى، دامپزشکى، و تأسیس بیمارستان (فصل چهارم)، کیمیا (فصل پنجم)، فلسفه (فصل ششم)، منطق (فصل هفتم)، تاریخ و تاریخنگارى (فصل هشتم)، جغرافیا (فصل نهم)، ادبیات (فصل دهم)، زبانشناسى (فصل یازدهم) به بحث و بررسی نقش مسلمانان، و به‌ویژه شیعیان، در پیشبرد آرمان‌های علمی بشری می‌پردازد. بخش چهارم این کتاب، به علوم اسلامى اختصاص دارد و مشتمل است بر مطالبی در مورد قرائت (فصل اول)، تفسیر (فصل دوم)، حدیث (فصل سوم)، فقه و اصول (فصل چهارم)، کلام (فصل پنجم)، تصوف و عرفان و فتوت (فصل ششم). دکتر ولایتی در بخش پنجم این کتاب سازمانهاى ادارى و اجتماعى در تمدن اسلامی را موضوع بررسی خود قرار می‌دهد و تحت سه عنوان دیوان (فصل اول) و خراج (فصل دوم) و حسبه (فصل سوم) این سازمان‌ها را مورد بررسی و مطالعه قرار می‌دهد.
بخش ششم کتاب نگاهی است به وضعیت هنر در تمدن اسلامى و مشتمل است بر این عناوین: معمارى، نقاشى، خطاطى، صنایع مستظرفه؛ تعزیه، پردهخوانى، خیمه شب بازى؛ علم موسیقی، پیوند مقامات با صوت و لحن قرآن کریم.
دکتر ولایتی در بخش هفتم کتاب به مقولۀ تأثیر تمدن اسلامى در تمدن غربی می‌پردازد و پس از پیش درآمدی به ذکر اوضاع جهان مقارن ظهور اسلام و تشکیل دولت اسلامی، فتوحات مسلمانان در پهنۀ جهانى، اهمیت کتاب و کتابخانه ها در انتقال علوم اسلامى به اروپا، جنگ هاى صلیبى و تأثیر آن در انتقال تمدن و فرهنگ اسلامى به اروپا، تأثیر علوم عقلى، فلسفۀ اسلامى و علوم الهى در تمدن غرب، تأثیر علوم طبیعى و طب اسلامى در تمدن غرب، تأثیر ریاضىدانان جهان اسلام در تمدن غرب، اخترشناسى اسلامى و انتقال دستاوردهاى آن به اروپا، تأثیر تاریخ، جغرافیا و دریانوردى و بازرگانى مسلمانان در تمدن غرب، هنرهاى اسلامى و نفوذ آن در اروپا شامل تأثیر نقاشى ملل اسلامى در نقاشی هاى غرب و تأثیر موسیقى اسلامى در موسیقى غرب و تأثیر معمارى اسلامى در معمارى اروپا.
دکتر ولایتی موضوع جلد دوم کتاب پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران را وضعیت علوم در جهان اسلام از رکود تا بیدارى اسلامى قرار داده و نخست به موضوع عوامل مؤثر در رکود تمدن اسلامى در قرن پنجم تا نیمۀ قرن نهم هجری پرداخته و این موضوع را تحت عناوین زیر مورد بررسی قرار داده است:
جنگهاى صلیبى (فصل اول): چگونگى شکلگیرى جنگ هاى صلیبى، شرح جنگ‌های صلیبی، آثار و پیامدهاى جنگ هاى صلیبى و تکوین استعمار اروپایى؛ حملۀ مغول و پیامدهاى آن (فصل دوم): زمینه هاى تشکیل قدرت مغول، جانشینان چنگیزخان و ادامۀ یورش به جهان اسلام، پایان پیشروی هاى مغولان و تشکیل دولت ایلخانی، روابط مسیحیان با مغولان، فرهنگ و تمدن اسلامى در دوران مغول؛ عظمت و افول مسلمانان در اندلس (فصل سوم): موقعیت جغرافیایى اندلس، تاریخ، اوضاع علمى و فرهنگی، هنر اسلامى در اندلس، علل سقوط اندلس به دست مسیحیان.
دکتر ولایتی در بخش نهم این کتاب به شکوفایى دوبارۀ تمدن اسلامى در قرن دهم تا سیزدهم هجرى می‌پردازد و این عنوان را در موضوعات زیر مورد بررسی قرار می‌دهد: عثمانیان (فصل اول): شکل گیرى، تثبیت و توسعۀ قدرت عثمانیان، شکوفایى و تثبیت امپراتورى، اوج قدرت امپراتورى عثمانی، روابط با اروپاى جدید، تحول و توسعۀ نهادهاى سیاسى و اداری، ساخت قدرت و مبانى مشروعیت، تشکیلات دربار و دیوان، تشکیلات نظامى، ساختار متکثر اجتماعى و قومى، اوضاع اقتصادى و فرهنگى در امپراتورى عثمانى؛ گورکانیان (فصل دوم): تاریخ سیاسى، ساختار سیاسى و ادارى، شکوفایى ادبیات فارسى، عارفان و صوفیان مسلمان و نقش آنها در هند، هنر هندواسلامی.
صفویان (فصل سوم): روند شکلگیرى و انقراض دولت صفوی، مناسبات خارجى، فرهنگ و تمدن، میراث عصر صفویه. دکتر ولایتی در بخش دهم این کتاب به موضوع حملۀ استعمار غرب به جهان اسلام می‌پردازد و پس از تعریف استعمار و انواع آن (فصل اول)، پیدایش استعمار و ورود آن به جهان اسلام (فصل دوم) را مورد بررسی قرار می‌دهد. موضوعات بعدی این بخش صهیونیسم (فصل سوم)، و شرقشناسى (فصل چهارم)، سکولاریسم (فصل پنجم)، حقوق بشر و دموکراسى هدایت شده (فصل ششم)، و جهان اسلام و جهانى شدن (فصل هفتم) است.
بخش یازدهم این کتاب به تاریخ دویست سالۀ بیدارى اسلامى اختصاص دارد و دکتر ولایتی در این بخش، پس از درآمدی مختصر به موعات زیر می‌پردازد:
بیدارى اسلامى در جهان عرب (فصل اول)، بیدارى اسلامى در ایران (فصل دوم)، بیدارى اسلامى در ترکیه (فصل سوم)، بیدارى اسلامى در شبه قارّۀ هند (فصل چهارم)، بیدارى اسلامى در افغانستان (فصل پنجم)، بیدارى اسلامى در آسیاى مرکزى (فصل ششم)، بیدارى اسلامى در جنوب شرقى آسیا (فصل هفتم)، بیدارى اسلامى در غرب (فصل هشتم)، بیدارى اسلامى در شرق افریقا (فصل نهم). دکتر ولایتی در بخش دوازدهم کتاب پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران به نقد تمدن غرب می‌پردازد. پایان‌بخش کتاب یه نمایۀ مجزای اشخاص؛ کتابها و نشریات؛ و حزبها، گروهها و نهادها است که خواننده را در مطالعۀ بهتر کتاب یاری می‌کند.
توجه مردم و استقبال از کتاب پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران نشان از آن دارد که این اثر در جامعۀ علمی کشور و محافل فرهنگی و پژوهشی جهان اسلام از تازگی موضوع و جامعیت برخوردار است. ویژگی این کتاب آن است که موضوع بیداری اسلامی و تجدید حیات اسلام را به سنت درخشان تمدن و فرهنگ اسلام و ایران پیوند می‌زند و همبستگی این دو را از لحاظ تاریخی اثبات می‌کند.
دکتر ولایتی این کتاب را به سفارش مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه تالیف کرده است ومرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه در ۱۳۸۶ جلد نخست آن را راهی بازار کرده است.
