کرسی ترویجی عرضه و نقد ایده علمی – پنجمین نشست “اولین همایش بین المللی مطالعات میان رشته ای قرآن و ششمین همایش ملی اعجاز قرآن کریم- امنیت اجتماعی از منظر قرآن کریم

به همت گروه پژوهشی قرآن و مطالعات اجتماعی و با مشارکت دانشگاه شهید بهشتی در قالب کرسی ترویجی عرضه و نقد ایده علمی مطرح شد:

 امنیت اجتماعی از منظر قرآن

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده اسلام تمدنی، کرسی ترویجی عرضه و نقد ایدۀ علمی «امنیت اجتماعی از منظر قرآن کریم» در تاریخ ۲۰ بهمن‌ماه ۱۴۰۰ با ارائۀ محمد بهرامی استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، نقد دکتر سیدمحمد میرسندسی استادیار دانشگاه امام حسین «ع» ؛ دکتر قاسم درزی (استادیار پژوهشکده مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن دانشگاه شهید بهشتی) و دبیر علمی اویس استادی (کارشناس امور پژوهشی) برگزار شد.

تفاوت کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در بحث امنیت

در این کرسی ترویجی، پس از توضیحات اویس استادی دبیر علمی جلسه، محمد بهرامی عضو هئیت علمی گروه قرآن و مطالعات اجتماعی پژوهشکدۀ اسلام تمدنی با اشاره به تفاوت نگاه کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه نسبت به امنیت و سطوح مختلف آن، یکی از مشکلات و معضلات عمده در کشورهای گروه دوم را نحوۀ مواجهۀ حکومت‌ها و گروه‌های اجتماعی با گروه‌های اجتماعی مخالف دانستند. براین اساس مسئلۀ اصلی تحقیق ایشان این بوده است که نگاه اسلام نسبت به این گروه‌های اجتماعی چیست و آیا گروه‌های غالب در حکومت‌های اسلامی باید برای هویت گروه‌های مخالف و یا رودرو تهدید درنظر گرفته شوند و برای آنها محدودیت ایجاد نمایند یا خیر؟

ایشان سپس به ارائۀ توضیحاتی دربارۀ روش پژوهش خود پرداخته و در نهایت بیان کردند که با اولویت قرار دادن نفی و اثبات امنیت اجتماعی از منظر قرآن کریم در این پژوهش، روش تحلیل محتوا را مبنای پژوهش خود قرار دادند تا پس از اثبات یا نفی امنیت اجتماعی در پژوهش‌های بعدی به اثبات نظریۀ امنیت اجتماعی از دیدگاه قرآن کریم بپردازند. در ادامه محمد بهرامی به تعریف و تبیین امنیت اجتماعی از منظر جامعه‌شناسان غربی پرداخته و به دو گفتمان ایجابی و سلبی اشاره کردند.

ویژگی های امنیت

ایشان سپس به دو ویژگی امنیت اجتماعی را برشمردند: نخست و مهم‌ترین ویژگی هویت‌‌گرایی است که گروه‌ها را از یکدیگر متمایز می‌کند. ویژگی دوم هویت‌بانی است، یعنی در امنیت اجتماعی باید از هویت گروه‌های اجتماعی توسط حکومت محافظت و مراقبت شود.

در بخش دوم بحث، محمد بهرامی فرآیند پژوهش خود را برای حاضرین به شرح ذیل تبیین کردند: پس از گردآوری این اطلاعات و داده‌ها دربارۀ امنیت اجتماعی، سراغ آیات قرآن رفتم.

واژۀ امن و مشتقات آن ۸۷۹ بار در آیات قرآن به کار رفته است. نکتۀ قابل تأمل نیز این است که ۵۲۱ بار مشتق امن در آیات مدنی به کار رفته و حدود ۳۵۸ مشتق امن در مکه نازل شده است.

با توجه به بررسی‌های انجام شده در آیات قرآن می‌توان گفت امنیت به معنای عدم خوف است و دارای این ویژگی‌ها می‌باشد: سکون، نفسانی بودن، عدم ضرر و شر، انتظار خیر، عدم خوف.

ایشان در بخش پایانی بحث خود به بیان مستندات و دلایل پذیرش امنیت اجتماعی گروه‌های اجتماعی در قرآن پرداختند که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: نیکی با مخالفان، عدالت با مخالفان، پیامان با مخالفان، اهداف پیامبران و…

اهمیت توجه به زمینه های امنیت اجتماعی

پس از پایان مباحث بهرامی، سیدمحسن میرسندسی به ‌عنوان ناقد اول به بیان دیدگاه خود پرداختند. ایشان ابتدا نقدی کلی را نسبت به رویکردی رایج در تحقیقات مربوط به قرآن وارد کرده و گفتند: اینکه انتظار داشته باشد قرآن و مباحث قرآن را در جایگاه نظریات جامعه‌شناسی که مربوط به دوران مدرن هستند، قرار دهیم، اشتباهی اساسی است. ایشان سپس با اشاره به تاریخچۀ مختصر شکل‌گیری مفهوم امنیت اجتماعی اظهار داشتند که ما باید به عنوان محقق حتماً به زمینه و کانتکس امنیت اجتماعی و شکل‌‎گیری آن توجه داشته باشیم، در غیر این صورت عرضۀ این مفهوم مدرن برقرآن منجر به ایجاد نگاهی منفعلانه خواهد شد که باید از آن بپرهیزیم.

میرسندسی در بخش دوم نقد خود وارد حوزۀ محتوا شده و گفتند آقای بهرامی به عنوان محقق باید حتما در طرح مسئله به این پرسسش‌ها پاسخ می‌داد که رویکرد ایشان نسبت به قرآن چیست؟ مراجعه ایشان به قرآن الهام‌بخش است، نظریه‌پردازی است؟ مؤید است؟ با چه رویکردی امنیت اجتماعی را به قرآن عرضه کرده‌اند و چه انتظاری از قرآن دارند؟ ایشان در پایان بحث خود پیشنهاد کردند که بهتر بود آقای بهرامی به جای روش تحلیل محتوا از روش تاریخی سود می‌جست تا بهتر بتواند زمینه‌ها و کانتکس‌ها را مدنظر قرار دهد.

پرداختن به تمایز نگاه ادیان و مذاهب مهمترین چالش بحث امنیت است

در ادامۀ بحث قاسم درزی به‌عنوان ناقد دوم مباحث خود را ارائه دادند. ایشان در ابتدا به ارائۀ توضیحاتی دربارۀ بیانات دکتر میرسندسی دربارۀ دلایل مراجعه به قرآن برای تبیین مفاهیم مدرن پرداختند. سپس ضمن طرح اجمالی نظریۀ دین و قدرت دکتر سروش، به نقد آن پرداخته و آن را بحث حاضر مربوط دانستند و اشاره کردند برخلاف سروش که بیشتر به جنبه‌های تهدید و ترس در آیات قرآن می‌پردازد، آقای بهرامی به درستی مدعی هستند جنبه‌های رحمانی و مبتنی بر امنیت و سلام در قرآن غلبۀ جدی دارند.

ایشان سپس وارد بحث محتوایی شده و نکات خود را به شرح ذیل بیان کردند:

بهتر بود موضوع ایشان جزیی‌تر بوده و ناظر به یک مسئله می‌گشت. عنوان فعلی ایشان ناظر به موضوع است، نه مسئله. چالش اصلی بحث بهرامی پرداختن به تمایزی است که میان نگاه‌ گروه‌های مختلف و ادیان و مذاهب مختلف وجود دارد. نکتۀ دیگر این است که ایشان بحث جزیه را که بسیار چالشی جدی است، به خوبی مطرح کردند اما خیلی زود از آن گذشتند، بدون آنکه چالش، حل شود. این نادیده گرفتن تمایزها میان مدرنیته و سنت است که در بخش‌های مختلف متن ایشان وجود دارد.

نکتۀ بعدی دربارۀ استخراج مؤلفه‌هاست که به نظر می‌رسد روش‌مند نیست. مؤلفه‌هایی که ایشان دربارۀ امنیت بیان می‌کنند اصلاً قسیم نیستند، بلکه طبق نظر مفسران استخراج شده‌اند! اگر بخواهید مؤلفه‌های امنیت طبق نظر قرآن را استخراج نمایید، ابتدا باید تمام مفاهیم مرتبط را به شکل روش‌مند استخراج نمایید، و بعد اصلی‌ترین مؤلفه‌ها را برگزینید، اما شما به جای این کار سراغ تفاسیر و مفسران رفتند. ضمن اینکه مؤلفه‌های شما نظیر هم نیز نیستند، یکی سلبی و دیگری ایجابی است.

نکتۀ آخر این است که حضرتعالی امنیت اجتماعی صرفاً  دربارۀ پیامبران درنظر گرفته‌اید و به درستی نیز بیان نموده‌اید که پیامبران هیچ گاه افراد را وادار نمی‌کردند، بلکه بیم‌دهنده بوده‌اند. اما شما خداوند را نادیده گرفته‌اید، آیا خداوند وادار نمی‌کرده است. به وضوح در قرآن مثال‌هایی از هلاکت اقوام مختلف مبتنی بر تهدید خداوند در قرآن وجود دارد که نباید نادیده گرفته شود.