- چکیده
ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر مغربی (۳۷۰ـ۴۱۸ ق) دانشمند ذوفنون شیعه در اواخر قرن چهارم هجری است که علاوه بر تصدی مناصب مختلف کتابت و وزارت در حکومت‌های مختلف فاطمی، آل‌بویه، بنی‌عقیل، و مروانیان، آثار علمی متعددی در زمینه‌های مختلف از جمله شعر و ادب، انساب، تاریخ و تراجم، و تفسیر قرآن به‌جا گذارده است. حوادث زندگی کوتاه و پرتلاطم او اثر مهمی در شکل‌گیری شخصیت علمی و ادبی وی داشته است. وی به سبب شغل وزارتی پدر و اجدادش، و نیز تعلق خاطر خودش به امر سیاست و ادب، در مناطق مختلف جغرافیایی جهان اسلام به‌سر برده، آموزش دیده، به فعالیت علمی و سیاسی پرداخته، به مراوده‌ی با بزرگانی از اهل علم و ادب و سیاست پرداخته، و ۱۸ سال پایانی عمر وی، در کشاکش همکاری یا قطع ارتباط سیاسی با حکومت‌های مختلف حجاز، شام، عراق و جزیره گذشته است. از میان مهم‌ترین آثار علمی وی، المصابیح فی تفسیر القرآن نقشی اساسی در سیر تاریخ تفسیر شیعه داشته است. با نگارش این تفسیر و بسط روش وزیر مغربی در تفسیر بعدی شیعه، یعنی التبیان فی تفسیر القرآن، دوره‌ای جدید در تفسیر نگاری شیعه آغاز شده است که به سبب پیوند این تحول علمی با تحولات اجتماعی، سیاسی و تاریخی زمان، می‌توان آن را پارادایم جدید تفسیرنگاری شیعه تلقی کرد. کشف نسخه‌های تفسیر المصابیح و تحلیل اجزا، عناصر، منابع، و روش‌های وزیر مغربی در این کتاب، نشان می‌دهد سهمی که تاکنون همگان برای شیخ طوسی و تفسیر التبیان وی در تغییر رویکرد تفسیری شیعه از روایی به اجتهادی و جامع قائل بوده‌اند، تا حد زیادی باید به وزیر مغربی نیز داده شود؛ به این معنا که آغازگر این رویکرد جامع در تفسیرنگاری شیعه، وزیر مغربی بوده و شیخ طوسی کمال دهنده‌ی آن به‌شمار می‌آید. برخی ویژگی‌های کلی که چهره‌ای خاص و متفاوت با تفسیر المصابیح بخشیده‌اند عبارتند از: شواهد شعری مخصوص خود مؤلف؛ نهایت ایجاز در متن، دقت زیاد در جمله‌بندی و استفاده از کلمات دقیق؛ ابتکار و عدم تقلید در نثر و بیان آرا و نظرها؛ نقل به معنا در بیان تمام اقوال و روایات؛ نقل از کسانی که هیچ اثری از آن‌ها جز تفسیر مغربی نمی‌شناسیم؛ نقل مطالب علمی و تاریخی از معاصران؛ تنوع مضامین و ابزارهای تفسیری مختلف در بیان معنای آیات. وزیر مغربی نخستین مفسر شیعه است که در عین تاکید و دفاع از آموزه‌های فقهی و کلامی شیعه در تفسیر خود، از دیگر عناصر غیرشیعی در عصر خود نیز بهره می‌برد. مهم‌ترین این موارد عبارتند از: توجه فراوان و اساسی به لغت، صرف، اشتقاق، نحو، استشهاد به شعر جاهلی، همراه با پذیرش قول لغوی؛ رجوع به ادبیات تفسیری اهل سنت، از جمله تفسیر طبری برای نقل روایات و آرای تفسیری صحابه و تابعین؛ کاهش میزان نقل از روایات ائمه علیهم السلام و عدم اشاره به منابع و روات شیعه؛ توجه به مباحث کلامی روز به ویژه از طریق نقل آرای تفسیری کلامی و ادبی معتزله برای نخستین بار؛ توجه فراوان به ادبیات و روایات سیره و مغازی برای فهم حوادث صدر اسلام در قرآن؛ مراجعه‌ی مستقیم به اهل کتاب و کتب متداول میان ایشان از جمله متن عهد قدیم و عهد جدید برای نقل مواضع مشابه یا مخالف با آیات قرآن همراه با نقد عهدین و گاه پذیرش آن. این ابزارها و منابع تفسیری تقریباً همگی ــ به‌جز مورد آخر ــ در مکتب تفسیری شیخ طوسی مورد قبول قرار گرفته و از آن‌ها در تفسیر التبیان و سایر تفاسیر بعدی در پارادایم جدید چون منتخب التبیان (ابن‌ادریس)، مجمع البیان (طبرِسی)، روض الجنان (ابوالفتوح رازی)، متشابه القرآن و مختلفه (ابن‌شهرآشوب)، فقه القرآن (راوندی)، نهج البیان (شیبانی)، و کنز العرفان (فاضل مقداد) مکرراً استفاده شده است.
